आपला आयुर्वेद!

सध्याच्या अत्यंत धावपळीच्या युगात, प्रगती आणि यशाच्या पायऱ्या झपाझप चढणाऱ्या आणि आर्थिकदृष्ट्या सुबत्ता प्राप्त केलेल्या तरुण-तरुणींनी, त्यांच्या कुटुंबियांनी ऑर्गनिक फूड किंवा नैसर्गिक अन्नपदार्थांकडे स्मार्टपणे बघायला सुरुवात केली आहे. अशा अन्नपदार्थांना आयुर्वेदाचा तडका मिळू लागल्याने, तिकडे ‍आकर्षित होणाऱ्यांची संख्या देशात आणि परदेशातही वाढू लागलीय. ही बाब लक्षात घेता या विषयातील तज्ज्ञ, निश्चितच करिअरमध्ये वेगळी उंची गाठू शकतात. या विषयातील तज्ज्ञता मिळवण्यासाठी, मास्टर ऑफ सायंस इन आयुर्वेद डायट ॲण्ड न्युट्रिशन, हा अभ्यासक्रम अत्यंत उपयुक्त ठरु शकतो. या वैशिष्ट्पूर्ण अभ्यासक्रमात आयुर्वेदाची मुलभूत तत्वे, आयुर्वेद जीवनशैली, आयुर्वेद अन्न आणि पोषण, आधुनिक अन्न आणि पोषण, आयुर्वेद आहार आणि ऋतूनिहाय आहार, आहार संस्कार, प्रकृती, वय आणि व्यवसायानुसार आहार, आजारनिहाय आहार, या विषयांचे ज्ञान प्रदान केले जाते. (अर्हता- बीएएमएस, बीएचएमएस, बीएनवायएस, एमबीबीएस, बीएस्सी इन डायटेटिक्स, बीएसस्सी इन फूड ॲण्ड न्युट्रिशन)

हा अभ्यासक्रम सुरु केलाय, राष्ट्रीय आयुर्वेद (नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ आयुर्वेद) संस्थने. भारत सरकारच्या आयुष मंत्रालयाच्या अंतर्गत, असलेली ही, आयुर्वेदाचे शिक्षण-प्रशिक्षण आणि संशोधनास प्राधान्य देणारी देशातील सर्वोत्कृष्ट संस्था. या संस्थेने सध्याच्या काळात उत्तम करिअर घडवू शकणारे, उपरोक्त नमूद अभ्यासक्रमासारखे आणखी काही आंतरज्ञानशाखीय अभ्यासक्रम सुरु केले आहेत. या अभ्यासक्रमाधून मिळवलेले ज्ञान, तंत्र आणि कौशल्य रोजगार आणि स्वयंरोजगाराच्या दर्जेदार संधीचे प्रवेशव्दार उघडू शकतात.

मास्टर ऑफ सायंस इन सौंदर्य आयुर्वेद- या अभ्यासक्रमात पुढील विषयघटकांचा समावेश आहे- आयुर्वेदिय सौंदर्यशास्त्राची मुलभूत तत्वे, केसांची काळजी आणि आजार, त्वचेची काळजी आणि आजार, सौंदर्यासाठी वनौषधी/जडीबुटी, सौंदर्य प्रसाधने आणि पंचकर्म, योग आणि उद्योजकीय कौशल्य.

अर्हता- बीएएमएस, बीएचएमएस, बीएनवायएस, एमबीबीएस, बीएस्सी इन स्कीन केअर

मास्टर ऑफ सायंस इन आयुर योग प्रिव्हें‍टिव्ह कॉर्डिऑलॉजी- या अभ्यासक्रमात, ह्रदयरोग थोपवण्यासाठी योगाची मुलभूत तत्वे, ह्रदयरोग आणि रोगी परीक्षा, आयुर्वेद कार्डिऑलॉजी-उपचार, या विषयघटकांचे ज्ञान प्रदान केले जाते. आयुर्वेद आणि योग पध्दतीचा वापर करुन ह्रदयरोगावर उपचार करणाऱ्या प्रिव्हेंटिव्ह (प्रतिबंधात्मक ह्रदयरोगतज्ज्ञ) कॉर्डिऑलिस्टची गरज दिवसेंदिवस वाढत आहे. हे कौशल्य प्राप्त केलेल्या प्रशिक्षित मनुष्यबळाला भारतात आणि परदेशातही चांगली संधी मिळत आहे. या क्षेत्रात प्रतिभावंत तज्ज्ञांची निर्मिती मोठ्या प्रमाणावर व्हावी, या अनुषंगाने, या अभ्यासक्रमाची संरचना करण्यात आली आहे.

अर्हता- बीएएमएस, बीएचएमएस (बॅचलर ऑफ होमिओपॅथिक मेडिसिन आणि सर्जरी ॲण्ड योग सायंस), बीएनवायएस (बॅचलर ऑफ नेचरोपथी ॲण्ड योग सायंस), एमबीबीएस.

सर्व एमएस्सी अभ्यासक्रमाचा कालावधी प्रत्येकी दोन वर्षे. प्रवेशासाठी संस्थेमार्फत घेण्यात येणारी चाळणी परीक्षा द्यावी लागते.

आयुर्वेदातील उच्च शिक्षणाचा दर्जा उन्नत करण्यासाठी राष्ट्रीय आयुर्वेद संस्थेमार्फत प्रयत्न केले जातात. रुग्णांच्या देखभालीमध्ये आयुर्वेदिक उपचारांच्या शास्त्रीय पध्दतीचा वापर करुन या उपचार पध्दतीची ग्राह्यता वाढवण्यासाठी प्रयत्न करणे, आयुर्वेदात रस दाखवणाऱ्या जगातील इतर देशांना सर्व प्रकारचे सहाय्य करणे, यासाठीही संस्थेमार्फत प्रयत्न केले जातात. या संस्थेला डीम्ड टु बी युनिव्हर्सिटीचा दर्जा देण्यात आला आहे.

संस्थेचे इतर अभ्यासक्रम

(१) बीएएमएस- बॅचलर ऑफ आयुर्वेद मेडिसीन ॲण्ड सर्जरी, (२) एम.डी- आयुर्वेद वाचस्पती/ एम.एस- आयुर्वेद धन्वंतरी. कालावधी – ३ वर्षे. तो १४ विषयांमध्ये करता येतो (३) पीएचडी- आयुर्वेद विद्यावरिधी- कालावधी दोन वर्षे. पदव्युत्तर पदवी (एम.डी/एम.एस- अभ्यासक्रमांसाठी असलेल्या विषयांमध्ये पीएचडी करता येते.), (४) डिप्लोमा इन आयुष नर्सिंग ॲण्ड फार्मसी- या अभ्यासक्रमाला १२ वी विज्ञानशाखेतील गुणांवर प्रवेश दिला जातो. अभ्यासक्रमाचा कालावधी अडीच वर्षे. यामध्ये सहा महिन्याच्या इंटर्नशीपचा समावेश आहे.

कौशल्य प्रदान करणारे अभ्यासक्रम

(१) सर्टिफिकेट कोर्स ऑन ट्रेनिंग फॉर ब्युटी केअर इन आयुर्वेद, अर्हता- कोणत्याही विद्याशाखेतील १२ वी उत्तीर्ण विद्यार्थ्याला हा अभ्यासक्रम करता येतो. कालावधी – १० दिवस. प्रथम येणाऱ्यास प्रथम प्रवेश, या तत्वावर प्रवेश दिला जातो. या अभ्यासक्रमामध्ये शरीरसौंदर्य वाढवण्यासाठी आयुर्वेदातील तंत्राचा वापर करण्याचे ज्ञान प्रदान केले जाते.

(२) सर्टिफिकेट कोर्स ऑन स्टँडर्डायझेशन ऑफ आयुर्वेदिक मेडिसिनल प्लँट मटेरिअल- आयुर्वेद औषधींसाठी उपयोगात येणाऱ्या औषधीजन्य वनस्पती आणि त्याच्या गुणवत्ता नियंत्रणाचे प्रशिक्षण, या अभ्यासक्रमात दिले जाते. औषधी गुणधर्म असणाऱ्या वनस्पतींच्या शोधाचे तंत्र आणि त्यासाठीची आयुधे, जागतिक आरोग्य संघटनेच्या दिशा निर्देशानुसार आयुर्वेदिक औषधी वनस्पतींचे विशेषीकरण/ माणकीकरणाच्या (स्टँडर्डायझेशन) कार्यपध्दती, गुणवत्तेची हमी, प्रयोगशाळेतील अहवाल नियंत्रण, विश्लेषणात्मक आकडेमोड, माणकीकरणासाठीचे परीक्षण इत्यादी. आयुर्वेद औषधी निर्मिती क्षेत्रात, करिअर करण्यासाठी हा अभ्याक्रम उपयुक्त ठरु शकतो. कालावधी- एक महिना. अर्हता- बी.एस्सी, बी.फार्म, डी.फार्म, बीएएमएस.

(३) पंचकर्म टेक्निशिअन कोर्स, कालावधी एक वर्षं. कोणत्याही ज्ञानशाखेतील १२ वी उत्तीर्ण विद्यार्थ्यांना हा अभ्यासक्रम करता येतो. शरीरातील विषारी द्रव्य/ पदार्थ बाहेर काढून शरीराच्या शुध्दीकरणाची प्रक्रिया पंचकर्म तंत्राव्दारे राबवली जाते. शरीरात अत्यंत खोलवर रुजलेला तणाव आणि आजारावर मात करण्यासाठी पंचकर्म उपयुक्त ठरु शकते. या विषयातील जाणकार किंवा तंत्रकौशल्य हस्तगत केलेल्या मनुष्यबळाला आयुर्वेद रुग्णालये, पंचकर्म केंद्रे, आरोग्य केंद्रे (हेल्थ रिसॉर्ट), वेलनेस सेंटर, पुनर्वसन केंद्रे या ठिकाणी करिअरच्या विविध संधी मिळू शकतात.

संपर्क – नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ आयुर्वेद, जोरवार सिंग गेट, अमर रोड जयपूर -३०२००२, दूरध्वनी – ०१४१- २६३५८१६, संकेतस्थळ-nia.in, ईमेल- nic.innia_rj@nic.in

आयुर्वेदाचे महत्व

शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी आयुर्वेदिक उपचार उपाय, औषधी उपयुक्त ठरु शकतात, यावर आता मोठ्याप्रमाणावर एकवाक्यता होताना दिसते. त्यामुळे  आयुर्वेदिक औषधी मूल्ये असणाऱ्या विविध उत्पादनांची निर्मिती गेल्या काही वर्षात चांगलीच वाढलेली दिसते. हा विस्तार पुढील काळात मोठ्या प्रमाणावर होण्याची, चिन्हे आहेत.

ॲलोपथीचे महत्व अनन्यसाधारण असून ते पुढेही कायम राहीलच तथापि आता पर्यायी उपचार पध्दतीकडे वळण्याचा कल वाढू लागला आहे. यामध्ये आयुर्वेद उपचार पध्दतींचा अग्रक्रम लागतो. शरीरातील विविध आजार किंवा व्याधी, आयुर्वेदातील तंत्र- कौशल्य- उपचार पध्दती- औषधी मूल्य असलेल्या वनस्पतींचा वापर करुन दूर करता येणे शक्य असल्याची खात्री अनेकांना पटू लागली आहे. त्यामुळे यापुढील काळात आयुर्वेदाचे महत्व देश आणि विदेश पातळीवरही मोठे वाढेल.

महाराष्ट्रात एमबीबीएसच्या समकक्ष दर्जा बीएएमएस पदवीस देण्यात आला आहे. आयुर्वेद डॉक्टरांना यापुढे कॉर्पोरेट रुग्णालये, हेल्थ स्पा, मेडिकल टुरिझम (वैद्यकीय पर्यटन) च्या अनुषंगाने तयार करण्यात आलेली केंद्रे, याठिकाणीही करिअर संधी मिळू शकतात. या विद्यार्थ्यांना आयुर्वेद उपचार पध्दतीसोबत काही प्रमाणात ॲलोपथी उपचार पध्दतीचे ज्ञान प्रदान करण्यात येत असल्याने, ग्रामीण आणि निमशहरी भागातही स्वत:चा व्यवसाय करणे शक्य आहे. पुढील काळात आरोग्य व्यवस्थेच्या सुदृढीकरणावर केंद्र आणि राज्य सरकारे प्राधान्याने लक्ष केंद्रित करतील. त्यामध्ये मनुष्यबळाची भरती हा मोठा भाग असेल. एमबीबीएस डॉक्टरांची संख्या पुरेशी राहणार नाही, तेव्हा बीएएमस डॉक्टरांनाही संधी मिळेल. आयुर्वेदामध्ये आता एम.डी/ एम.एस अभ्यासक्रम करता येत असल्याने, विशेषज्ञ म्हणूनही या डॉक्टरांच्या सेवांना अधिक मूल्य प्राप्त होणार आहे. संशोधनाचा मार्ग स्वीकारल्यास उच्च प्रतिच्या संधी आयुर्वेदिक औषधी आणि विविध उत्पादनांची निर्मिती करणारे उद्योग, प्रयोगशाळा इत्यादी ठिकाणी संधी मिळू शकतात.

आयुर्वेद ही भारतीय औषधी पध्दती असूनही तिला मागच्या स्थानावर जावे लागले होते, मात्र आता आयुर्वेदास नव्याने उर्जितावस्था प्राप्त झाली आहे. ही बाब लक्षात घेऊन एमबीबीएस अभ्यासक्रमास प्रवेश न मिळालेल्या विद्यार्थ्यांनी, दर्जेदार महाविद्यालयातील, बीएएमएस (बॅचलर ऑफ आयुर्वेद मेडिसिन ॲण्ड सर्जरी)  पर्यायाचाही गंभिरपणे विचार करायला हवा. महाराष्ट्रात, मुंबई (https://www.ayurvedinstitute.com/) आणि नागपूर (https://gacnagpur.org) येथील शासकीय आयुर्वेद महाविद्यालये गेल्या ६० वर्षापासून आयुर्वेदाचे शिक्षण प्रदान करत आहेत. या दोन्ही ठिकाणी बीएएमएस, एमडी/ एमएस हे अभ्यासक्रम करता येतात. पीचडी करण्याची सुविधा आहे.

सुरेश वांदिले