“मार्गे, घराच्या गॅलरीत कबुतर येतात, घान करतात, ते तुला दिसत नाहीत का? बसते नुसती खादाडत नि झोपा काढत. यापुढे गॅलरीत कबुतर दिसला तर याद राख, तुझ्या शेपटीला पकडून तुला देईन समुद्रात भिरकावून. ” मालकीनबाई मार्गारेट मावशीवर खेकसल्या. रॉबीन्सन मामा गुपचूप अंग आक्रसून बघू लागला. मावशीची फजिती बघून त्याला फार भारी वाटत होतं. बाहेर येऊन झिंगाट नाचावं, असा मोह त्याला होऊ लागला. पण आपण दिसताच मालकीनबाई मार्गेटलीला, आधी आपला फडशा पाडायला लावतील, अशी भीती वाटून मामाने मनातच नाचून घेतलं. मावशी आता काय करते याची उत्सुकता त्याला लागली. मालकीनबाई आणखी बरंच काही मावशीला अव्दातव्दा बोलून, दुसऱ्या खोलीत निघून गेली.
ती गेल्याचं बघताच लपलेल्या जागेतून मामा बाहेर आला. मावशीच्या फटफजितीमुळे त्याला आनंदाच्या उकळ्या फुटत होत्या. मावशीने ते बरोबर ताडलं. कबुतराच्या आधी याचाच समाचार घ्यायला हवा, असं तिच्या मनात आलं. पण त्या नेपोटल्या डॉगी पासून हाच आपल्याला वाचवतो हे लक्षात आल्याने तिने या दुष्ट हेतूवर पाणी सोडलं. ती मामाला म्हणाली,
“रॉब्या, आज मी जात्यात असली तरी उद्या तूसुध्दा जाऊ शकतोस, हे याद राख.”
“मावशे, तुला जे वाटतं तसं काही नाही गं,शप्पत! “
“माम्या, मला मूर्ख बनवू नकोस.” मावशी त्याच्यावर खेकसत म्हणाली.
“हे बघ मावशे, आता माझा विचार किंवा माझ्यासाठी अविचार करु नकोस. तो बघ गॅलरीत कबुतर आलाय. त्याच्याकडे लक्ष दे. नाहीतर मार्गेटले, तू जा जा जा, असं करुन मालकीनबाई तुझी वाट लावतील.”
गॅलरीत कबूतर आल्याचं मामाने सांगताच मावशी तिकडे धावली. मावशीला बघून कबुतराने इकडेतिकडे फडफड करुन बघितली. या बयेच्या तावडीतून सुटण्यासाठी इथून जाणच श्रेयस्कर असं समजून तो उडून गेला. मावशीने सुटकेचा निश्वास टाकला.
मात्र, दुसऱ्या दिवशी ते कबुतर पुन्हा गॅलरीत आलं. मावशीने त्याला हाकलून लावलं, असं दोन तीन दिवस सुरु होतं. मावशी आता फार वैतागली.
“माम्या, या दुष्ट कबुतराचं काय करायचं, हेच कळेनासं झालय.”
“मावशे, तू दररोज या कबुतराला हाकलून लावतेस तरी हा कसा काय, बरोबर आपल्या गॅलरीत दुसऱ्या दिवशी येतो?”
” खरंच की रे रॉब्या, याचा मी विचार केलाच नव्हता. पण आता हे रहस्य उलगडलं पाहिजे राव.”
“मग देर किस बात की मावशे. तुला तर सगळंच ठाऊक असतं ना.” डोळे किलकिले करत मामा म्हणाला.
मामाचे बोल कानावर पडताच, मावशीने डोळे मिटले नि तिच्या मेंदुला माहितीच्या महाजालातून फिरवून आणलं. थोड्यावेळानं डोळे उघडून ती मामाला म्हणाली,
“मामू, मला कळल बरं का कबतुराचं रहस्य.”
“अरे वा, मग मलासुध्दा सांग की…”
“सांगते ना. नाहीतर तू माझा मेंदू कुरडत बसशील.” मावशी बारीक डोळे करुन म्हणाली.
“हॅ! हॅ! हॅ !”
“तर मामू, आपल्या गॅलरीत येणारा कबूतर, रॉक पिजन आहे. दूरच्या अंतरावरुनही घरट्याची शोध घेण्याची त्याची क्षमता असते.”
“वा व.”
“म्हणूनच चंगेजखान नावाच्या सम्राटानं त्याचा दूत म्हणून वापर केला होता.१८ व्या आणि १९ व्या शतकातील युध्दामध्ये गुप्त माहिती पाठवण्यासाठी त्याचा उपयोग केला गेला. १८९८ पासून १९१३ पर्यंत म्हणजे जवळपास १५ वर्षे न्युझिलंड नावाच्या देशानं टपाल पाठवण्यासाठी कबुतरांचा वापर केला.१८६० साली पॉल रायटर हा माणूस ब्रुसेल्स आणि बेल्जियम या दोन शहरांमध्ये बातम्या,शेअर्सच्या किमतींची माहिती ४५ कबुतरांच्या मदतीने पाठवायचा.”
“क्या बात है.मै और मेरे ४५ कबुतर/ सबसे बढिया,सबसे बेहतर! असं गुणगान करत असला पाहिजे हा रॉयटर भौ.”
“त्याने काय केलं असेल,नसेल हे त्याचं तो बघेल ना, तू कशाला करतोस या कबुतरलेट्यांचं गुणगान.”मावशी रागावून म्हणाली.
“सॉरी मावशे, पुन्हा असं होणे नाही.”मामा कानाला पाय लावत म्हणाला.
“ओके! तर मामू, या कबुतरलेट्यांनी दुसऱ्या महायुध्दात गुप्त माहिती अचुकपणे पोहचवण्याची कामगिरी केली म्हणून त्यांना शौर्यपदक बहाल केलं गेलं.”
“ओह वा,मस्तच रे कबुतर भावा.”मामा उर्त्स्फुतपणे म्हणून गेला. मावशीने रागाने त्याच्या कानफटात हाणली. वेदनेने मामा विव्हळू लागला. सॉरीसुध्दा व्यवस्थित म्हणू शकला नाही.
“माम्या, माझ्या शत्रूचे गुणगान करण्याचा शहाणपणा पुरे झाला आता. कबुतर गेला खड्डयात नि तू जाशील माझ्या पोटात. मी सांगते ते नीट ऐक. मध्येमध्ये पचकू नकोस.” मावशी दरडावून म्हणाली.
“हो मावशे.”लहान तोंड करुन मामा म्हणाला.
“तर माम्या,२००२ साली ओरिसा राज्यात पूर आणि वादळाच्या संकटात सापडलेल्या नागरिकांपर्यंत महवाचे संदेश हे कबुतरलेटच पोहचवत होते.”
“पण मावशे,हे या कबुतरटलेल्यांना कसं काय जमत होतं?”खाली मान घालूनच मामानं विचारलं.
“माम्या, समुद्रातले नाविक नकाशा आणि होकायंत्राचा वापर करुन समुद्रातून नौका बरोबर योग्य स्थळी नेतात. तसंच ही कबुतरटले करतात, असं समजलं जातं. एखाद्या ठळक ठिकाणाचा किंवा जागेचा म्हणजेच लँडमार्कचा उपयोग नकाशा म्हणून करतात. वेगवेगळया ठिकाणांची उंची आणि त्यांचं एकमेकांशी असलेलं अंतर याचं भान कबुतरटेल्यांना असतं. सूर्यप्रकाशाचाही उपयोग होकायंत्रासारखं करतात, असं मनुष्यप्राण्याचं निरीक्षण आहे.”
“हो का?”
“हो ना, अरे कबुतराच्या डोळ्यातील खास रचनेमुळे सूर्यकिरणाची दिशा, वेगवेगळ्या ठिकाणांशी होणारा कोन, यांचं गणित कबुतरांना बरोबर लागू पडतं. काही माणसांच्या मते पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्राचा उपयोग होकायंत्र म्हणून हे कबुतरटले करतात. कबुतरांच्या मस्तकातील एका खास मज्जातंतूमध्ये चुंबकीय क्षेत्राला प्रतिसाद देण्याची क्षमता असते. त्याचा ते वापर करुन आपली वाट बरोबर शोधतात.”
“हे खरंच असेल कां गं मावशे?”
“तुझ्या सारखाच प्रश्न या विव्दान माणसांना पडला. मग त्याने या कबुतरांवर प्रयोग केले. त्यात असं आढळलं की कबुतराच्या एका जातीला चुंबकीय क्षेत्रातील विसंवाद ओळखता आल्यावर त्यांनी आपला मार्ग बदलला. यांच्या दुसऱ्या जातीच्या कबुतरांना मात्र ते शक्य झालं नाही.”
“अच्छा.”
“हो ना. मग माणसाने निष्कर्ष काढला की कबुतरं दोन्ही पध्दतीच्या होकायंत्राचा वापर करत असले पाहिजे.”
“मग, आपल्या गॅलरीत येणारा कबुतर कोणत्या प्रकारातील असला पाहिजे गं?”मामाने विचारलं.
“जळला मेला.”
“म्हणजे हा तिसरा प्रकार का?”मामा डोळे मिचकावत म्हणाला.
“माम्या…”मावशी जोरात किंचाळली. या किंचाळण्याने पुन्हा एकदा गॅलरित येऊ पाहणारा कबुतर दचकला नि भुर्र उडून दुसरीकडे गेला.
सुरेश वांदिले