‘केळी केळी पे लिखा है खानेवाले का नाम’, रॉबिन्सन मामा फ्रिजवर ठेवलेल्या केळीकडे बघत मार्गारेट मावशीला म्हणाला. मालकीनबाई बाहेर गेल्यानं घरात दोघांचच साम्राज्य होतं. त्यामुळे काय काय हादाडायला मिळतं, याचा शोध घेताना मामाला केळी दिसल्या.
“पण माम्या, या केळी काळ्या झाल्या आहेत रे.”
“मावशे, केळी जरी असतील काळ्या, तरी खानेसे मतबल! झाल्या जरी त्या लबलब, खावू मस्त गबगब, पोट होईल डबडब!” मामाने पाल्हाळ लावले.
“रॉबेटल्या, लबडब्या, पुरे कर तुझी बडबड! काळ्या केळी खाण्यासारख्या नसतात. त्यातल्या त्यात लिबलिबित असतील तर आणखीनच डेंजरस! “
“म्हणजे, या काळ्या केळीत एखादा राक्षस दडलेला असतो की काय?” मामाने दचकून विचारलं.
“रॉब्या, राक्षस नाही. पण विषाणू नावाचा त्याचा आतेभाऊ, अशा लिबलिबित काळ्या केळींमध्ये सुखनैव राहतो. आपण जेव्हा अशी केळ करतो गट्टम, तेव्हा त्यांचं होते फट्टम!”
“मग आपलं होतं, हे राम, हे राम! थोडक्यात काय, तर काम तमाम!” मामाने पुन्हा पाल्हाळ लावले.
“वा वा मामू, काय हुषार झालास रे, माझ्यासोबत राहून राहून.”
“अगं, ज्याची मैत्रिण मार्गी, त्याची बुध्दी होणारच ना चकचकणारी.” मावशीकडे डोळे मिचकावत मामा म्हणाला.
आपल्या कौतुकाने मावशी खुष झाली. मामाची पप्पी घेऊन म्हणाली,
“मामू, आता या काळ्या केळीवर कुदळ हाणून पुढं जायचं का? दुसरा खाऊ शोधायचा का?”
“अगं पण मावशे, या काळ्या केळींचं काय?”
“म्हणजे?”
“ही केळी काळी कां पडली गं?”
“गधड्या, तू अजून काळ्या गंड्यातच अडकलेला दिसतोस.”
“मावशे, या काळ्याचा काटा गळ्यात रुतल्यासारखा वाटतो. तो तू काढला नाहीस तर या काळ्याकडे धाव घेणारी माझी पाउलं काही थांबायची नाहीत.”
“अच्छा तर, तुझी ज्ञानतृष्णा भागवायची म्हणतेस?”
“मनकवडी गं माझी मावशी!” मार्गारेटच्या गालाला गाल घासत रॉबिन्सन म्हणाला.
“तर, रॉब्या, या केळीच्या काळ्या प्रकरणामागे, पॉलिफेनॉल ऑक्सिडेजचा कारनामा असतो. “
“आँ! आता हे काय, पॉ फे ऑ…”
“रॉब्या, पॉ फे ऑ, नाहीरे. पॉलिफेनॉल ऑक्सिडेज! हे केळीच्या पेशीत असणारं एंझाइम म्हणजे उत्प्रेरक. ते ऑक्सिजन (प्राणवायू) आणि फिनॅलिक कंपाऊंड(संयुग)शी संपर्कात येतं. त्यामुळे मिलॅनिन नावाच पिगमेंट (विशिष्ट रंग असणारे पदार्थ) तयार होतं. ते काळ्या किंवा तपकिरी रंगाचं असतं. जेव्हा जेव्हा केळ पिकायला सुरुवात होते, तेव्हा पॉलिफेनॉल ऑक्सिडेज ही प्रकिया वेगाने घडू लागते. त्यामुळे केळं काळं पडू लागतं. कधीकधी केळाची साल फाटते. म्हणजे तिला जखम होते. तेव्हासुध्दा ही क्रिया गतिने होऊ लागते. कधीकधी केळी जास्तच पिकतात तेव्हा इथिलीन वायूची निर्मिती करतात. याचं प्रमाण जास्त झालं तर पॉलिफेनॉल ऑक्सिडेजची क्रिया आणखी वेगाने होऊ लागते. तर कधीकधी अतिउष्णता आणि अतिआद्रतेमुळेही केळं काळे होण्याच्या क्रियेला गती मिळते. “
“याने की हा, पॉ-फे-ऑ म्हणजे, फास्ट फास्टर फास्टेस्ट फेणेच म्हणायचा केळींसाठी.”
“गधड्या, तुला काय म्हणयाचय, हे काही मला कळलं नाही बॉ!” मामाची मिशी ओढत मावशी म्हणाली.
“मला तरी कुठं कळलय.” मामा हॅ हॅ हॅ करत म्हणाला.
“रॉबेटल्या, ही काय हसण्यावारी नेण्याची गोष्ट आहे का?”
“तसं नाही गं मावशे, पण तू बघना, एवढ्या पिटुकल्या केळीचं काळं पडण्यासाठी किती भानगडी घडतात ना. त्याचं जरा मला, ‘हे’ वाटलं म्हणून आपलं ‘ते’…”
“माम्या, ही भानगड नाही तर रासायनिक क्रिया आहे. ती घडते तेव्हा केळीच्या पेशींच्या आतली रचना बदलू लागते. त्याचं अंखडत्व किंवा एकजिनसीपणा नाहिसं होऊ लागतं. या पेशिंच्या अवतीभवती मेम्ब्रेन नावाचं कुंपण असतं…”
“ही काय आता, कुंपनाची नवी भानगड?” मावशीला मध्येच टोकत मामा म्हणाला.”
“माम्या, तुला भानगडीशिवाय काही सुचत नाही कां रे?”
“मावशे, आधी पॉ-फे-ऑ! मग इथिलिन आणि आता हा मेम्ब्रेन का फेम्ब्रेन! या सर्व भानगडी नाहीतर काय? माझ्या इवल्याशा मेंदूत कशा शिरणार गं?”
“मामू, ज्ञानतृष्णा भागवण्यासाठी अशा भानगडी पचव्यावच लागतात.”
“बरं बाई बरं, मेम्ब्रेनचं, केळी कनेक्शन काय ते सांगूनच टाक आता.”
“मामू, केळीच्या पेशिंमधील वेगवेगळ्या उपांगांना काही विशिष्ट कामं सोपवलेली असतात. ते त्यांनी बिनचुक पार पाडावं म्हणून कुंपन घातलं जातं. त्या कुंपनालाच मेम्ब्रेन म्हणतात.”
“अच्छा, अच्छा…”
“हं. तर अति थंडहवामानात या कुंपनाचे पडदे फाटू लागतात, नि त्यांची सरमिसळ होते. थंड हवामानात केळीच्या पेशीच्या जीवावर उठणारे असे परिणाम घडून येतात. त्यामुळे त्यांचं आयुष्य संपायला येतं. मग या पेशींचा नाश करण्यासाठी केळीच्या आत काही रासायनिक प्रक्रिया घडू लागतात. त्यामुळे केळं नासू लागतं. केळाचं नासणं म्हणजे त्याचं काळं पडू लागणं. याचा वेग वाढतो नि मग सगळी सालच काळीढुस्स पडते. “
“म्हणजे, फ्रिजवरील केळी नासलेली आहे म्‍हणायची.”
“मामू, सगळीच काळी केळं नासलेली नसतात, पण लिबलिबित झालेली नि दुर्गंधी सुटलेली केळी नासलेली समजायची.”
“बापरे!” मामाने मोठ्ठा नि:श्वास टाकला.
“आता काय झालं?” मावशीनं विचारलं.
“नाही म्हणजे, मावशे मीसुध्दा आहे की काळाढुस्स! म्हणजे मीसुध्दा… ” मामा मिशित हसत म्हणाला.
मावशीने त्याच्या या काळ्या विनोदाला (ब्लॅक कॉमेडी) गदगद हसून प्रतिसाद दिला.
सुरेश वांदिले