महिलांना स्वयंपूर्ण होता व्हावे आणि त्यांनाही विविध प्रकारची कौशल्ये प्राप्त करणे सुलभ व्हावे यासाठी शासनाने १५ ठिकाणी फक्त मुलींसाठीच औद्योगिक प्रशिक्षण केंद्रे स्थापन केली. यामध्ये ३७३९ मुलींना प्रवेश दिला जातो. ज्या शासकीय आणि खाजगी आयटीआयमध्ये ६ ते ८ व्यवसाय अभ्यासक्रम आहेत, त्या ठिकाणी दोन अभ्यासक्रम मुलींसाठी राखीव ठेवावे लागतात. ४ अभ्यासक्रम चालवणाऱ्या संस्थांना १ अभ्यासक्रम राखीव ठेवावा लागतो. केंद्रीय प्रवेश पध्दती अंतर्गत उपलब्ध जागांपैकी ३० टक्के जागा मुलींसाठी आरक्षित ठेवण्यात येतात. याचा लाभ खुला, अनुसूचित जाती, जमाती, विमुक्त जाती/ भटक्या जमाती (अ/ब/क/ड) आणि इतर मागासवर्ग सवंर्गातील विद्यार्थींना मिळतो.
दहावी उत्तीर्ण कोणत्याही विद्यार्थीनींना हे अभ्यासक्रम करता येतात. माध्यमिक शालांत प्रमाणपत्र मंडळाकडून उमेदवार तांत्रिक वा व्यावसायिक विषय घेऊन दहावी परीक्षा उत्तीर्ण झाला असल्यास त्यांच्यासाठी एकूण उपलब्ध जागांपैकी १० टक्के जागा आरक्षित ठेवण्यात येतात.
अशी आहेत केंद्रे
(१) ठाणे- शासकीय तंत्रनिकेतन विद्यालय, कोपरी कॉलनी पूर्व ठाणे (अभ्यासक्रम- बेसिक कॉस्मेटॉलॉजी, कॉम्प्युटर ऑपरेटर ॲण्ड प्रोग्रॅमिंग असिस्टंट, डेंटल लेबॉरेटरी इक्विपमेंट टेक्निशिअन, इलेक्ट्रिशिअन, इलेक्ट्रॉनिक मेकॅनिक, फॅशन डिझायनिंग ॲण्ड टेक्नॉलॉजी, इंफॉर्मेशन ॲण्ड कम्युनिकेशन टेक्नॉलॉजी सिस्टिम मेंटनन्स, इंटेरिअर डिझायनिंग ॲण्ड डेकोरेशन, सेक्रेटरीयल प्रॅक्टिस – इंग्रजी, सिविंग टेक्नॉलॉजी, टेक्निशिअन मेडिकल इलेक्ट्रॉनिक्स), (२) मुंबई – ३७४ वीर सावरकर मार्ग, दादर- पश्चिम (अभ्यासक्रम- सेक्रेटेरिअल प्रॅक्टिस, पेंटर, इंटेरिअर डिझाइन ॲण्ड डेकोरेशन, इन्फॉर्मेशन ॲण्ड कम्युनिकेशन टेक्नॉलॉजी सिस्टिम मेंटनन्स, फॅशन डिझाइन ॲण्ड टेक्नॉलॉजी, इलेक्ट्रॉनिक मेकॅनिक, ड्रेस मेकिंग, कॉम्प्युटर ऑपरेटर ॲण्ड प्रोग्रॅमिंग असिस्टंट, बेसिक कॉस्मेटॉलॉजी), (३) अमरावती – मोर्शी रोड इरविन चौक, (अभ्यासक्रम बेसिक कॉस्मेटॉलॉजी , कॉम्प्युटर ऑपरेटर ॲण्ड प्रोग्रॅमिंग असिस्टंट, ड्रेस मेकिंग, फ्रुट ॲण्ड व्हेजिटेबल प्रोसेसिंग, इंफॉर्मेशन ॲण्ड कम्युनिकेशन टेक्नॉलॉजी सिस्टिम मेंटनन्स, सिविंग टेक्नॉलॉजी, ड्रॉफ्टसमन मेकॅनिकल, मल्टिमीडिया ॲनिमेशन ॲण्ड स्पेशल इफेक्ट्स, इंटेरिअर डेकोरेटर ॲण्ड डिझायनिंग, फॅशन टेक्नॉलॉजी, सर्फेस ऑर्नामेंटेशन टेक्निक्स, क्रॉफ्ट्समन फूड प्रॉडक्शन, बेकर ॲण्ड कन्फेक्शनर, मेकॅनिक इलेक्ट्रॉनिक्स, (४) पुणे – परिहार चौक, औंध , तालुका – हवेली (अभ्यासक्रम – (अ) कालावधी एक वर्षं- ड्रेस मेकिंग, बेसिक कॉस्मेटॉलॉजी, फ्रुट ॲण्ड व्हिजिटेबल प्रोसेसर, कॉम्प्युटर ऑपरेटिंग ॲण्ड प्रोग्रॅमिंग असिस्टंट, इंटेरिअर डेकोरेशन ॲण्ड डिझायनिंग, कॉम्प्युटर हार्डवेअर ॲण्ड नेटवर्किंग. नॅशनल स्किल्स क्वालिफिकेशन फ्रेमवर्क – राष्ट्रीय कौशल्य अर्हता रचना (एनएसक्यूएफ) नुसार या अभ्यासक्रमांसाठी कारागिर प्रशिक्षण योजनेंतर्गतची पातळी चार ठरविण्यात आली आहे. (ब) कालावधी- दोन वर्षे- इलेक्ट्रॉनिक्स मेकॅनिक, टेक्निशिअन पॉवर इलेक्ट्रॉनिक्स सिस्टिम, इंफॉर्मेशन कम्युनिकेशन टेक्नॉलॉजी सिस्टिम मेंटनन्स. एनएसक्यूएफ पातळी – ५), (५) अकोला – मनकर्णा प्लॉट शिवाजी कॉलेज जुने आकोट स्टॅड, (६) नागपूर – मालवीय रोड सीताबर्डी, (७) चंद्रपूर-सिव्हिल लाइन्स, जुन्या वरोडा नाक्याजळ, (८) भंडारा – नवीन टाकळी, वर्ठी रोर्ड, (९) औरंगाबाद – भडकल दरवाज्याजवळ, (१०) बीड – नगर रोड, (११) लातूर – बार्शी रोड, (१२) रत्नागिरी- नाचने रोड रत्नागिरी), (१३) सोलापूर – १५६ /ए, रेल्वे लाइन्स, डफरिन चौक, (१४) नाशिक – जुना मुंबई-आग्रा रोड त्र्यंबक नाका, आदिवासी विकास भवनजवळ, (१५) जळगाव – राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक ६, जिल्हा उद्योग केंद्रा जवळ, (१६) पिंपरी चिंचवड महापालिका आयटीआय – कासारवाडी रेल्वे स्टेशन जवळ, पिंपरी गुरव रोड, कासारवाडी पुणे, (१७) सगुणामाता मुलींचे खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण केंद्र – मुधोजी उच्च माध्यमिक शाळेच्या विरुध्द दिशेला, रविवार पेठ, फलटण तालुका-जिल्हा सातारा, (१८) भारती विद्यापीठाचे खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण केंद्र – कडगाव कराड – विटा रोड, जिल्हा सांगली. (१९) अहमदनगर – मुलींसाठी खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण केंद्र, लोणी, तालुका राहता, जिल्हा अहमदनगर
सुविधा
(१) प्रात्यक्षिकांसाठी हत्यार संच, (२) अॅप्रॉन, (३) कच्चामाल, (४) स्टेशनरी, (५) ग्रंथालय, (६) पुस्तकपेढी, (७) गरजू विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृहाची सुविधा, (८) जाण्यायेण्यासाठी रेल्वे व बसच्या पाससाठी शिफारस, (९) आदिवासी मुला-मुलांकरिता स्वतंत्र वसतिगृह, (१०) रोजगारासाठी नोंदणी, (११) दिव्यांग विद्यार्थ्यांसाठी नियमानुसार सुविधा. (१२) खुल्या संवर्गातील मुला–मुलींना माफक शैक्षणिक शुल्क. (१३) आर्थिकदृष्ट्या मागास विद्यार्थी, अनुसूचित जाती ,जमाती आणि भटक्या जमाती संवर्गातील विद्यार्थ्यांना प्रशिक्षण शुल्कात सूट, (१४) वसतिगृहात राहणाऱ्या अनुसूचित जमाती संवर्गातील विद्यार्थ्यांना दरमहा ६०० रुपये निर्वाह भत्ता, जे विद्यार्थी वसतिगृहात राहत नाही त्यांना दरमहा ५०० निर्वाह भत्ता, (१५) अनुसूचित जाती संवर्ग आणि अल्पसंख्याक संवर्गातील विद्यार्थ्यांना नियमानुसार मॅट्रिकोत्तर शिष्यवृत्ती, (१६) २०२३-२४ या शैक्षणिक वर्षापासून अनूसुचित जाती, जमाती, विमुक्त जाती व भटक्या जमाती, इतर मागास वर्ग, विशेष मागास प्रवर्ग, वार्षिक ८ लाख रुपयांपेक्षा कमी उत्पन्न असलेल्या अल्पसंख्याक समाजातील व खुल्या प्रवर्गातील आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकातील ज्या विद्यार्थ्यांना शासकीय आयटीआयमध्ये प्रवेश मिळेल, त्यांना दरमहा ५०० रुपये विद्यावेतन दिले जाते.
शिकावू उमेदवारी योजना
महाराष्ट्रातील आयटीआयचे आणखी महत्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे शिकावू उमेदवारी योजना. आयटीआय मधील शिक्षण संपल्यावर प्रत्यक्ष कारखाना किंवा उद्योगातील यंत्रसामग्री हाताळण्याची अथवा त्यावर काम करण्याची संधी या योजनेंतर्गत संबंधित उमेदवारांना दिली जाते. राज्यातील २५ हजाराच्या आसपास उद्योग/ कारखाने/ औद्योगिक आस्थापनांमध्ये ७० हजारच्या आसपास अशी संधी उपलब्ध करुन दिली जाते.
खाजगी, निमशासकीय आणि खाजगी औद्योगिक आस्थापनांसाठी प्रशिक्षित मनुष्यबळ निर्मितीसाठी ही योजना उपयुक्त ठरली आहे. देशपातळीवर वेगवेगळ्या ३९ गटातील २५८ व्यवसायांमध्ये या योजनेंतर्गत उमेदवारांना प्रशिक्षणाची संधी दिली जाते. महाराष्ट्रात अशा व्यवसायाची संख्या १८१ आहे. आवश्यकतेनुसार या व्यवसायामध्ये वाढ होऊ शकते. जेव्हा गरज कमी होते, तेव्हा घटसुध्दा केली जाते. संबंधित आस्थापनांमध्ये, अशा उमेदवारांची प्रात्यक्षिक परीक्षा घेऊन त्यांची निवड केली जाते. प्रादेशिक स्तरावर यासाठी आयटीआयमध्ये भरतीमेळावे आयोजित केले जातात. त्याची जाहिरात वेगवेगळया वर्तमानपत्रात दिली जाते.
अप्रेंटिसशीपच्या या काळात विद्यार्थ्यांना शासनाच्या नियमानुसार पुढीलप्रमाणे विद्यावेतन दिले जाते- (१) इयत्ता ५ वी ते ९ वी उत्तीर्ण- ५ हजार रुपये, (२) इयत्ता १० वी उत्तीर्ण- ६ हजार रुपये, (३) इयत्ता १२ वी उत्तीर्ण- ७ हजार रुपये, (४) राज्य किंवा राष्ट्रीय प्रमाणपत्र धारक – ७ हजार रुपये, (५) तंत्रज्ञ (व्यावसायिक) – ७ हजार रुपये, (६) तंत्रज्ञ (पदविकाधारक) – ८ हजार रुपये, (७) पदवीधारक – ९ हजार रुपये.
या विद्यावेतनात दुसऱ्या वर्षी १० टक्के आणि तिसऱ्या वर्षी १५ टक्के वाढ केली जाते.
उत्पादनाभिमुख प्रशिक्षण योजना
२०२२ पासून शासकीय आयटीआयमध्ये उत्पादनाभिमुख प्रशिक्षण योजना राबवण्यात येते. या योजनेंतर्गत विद्यार्थ्यांनी शिकलेल्या कौशल्य (स्किल सेट) संचानुसार समाजासाठी उपयुक्त ठरणाऱ्या वस्तू किंवा उत्पादनांची निर्मिती केली जाते. यामुळे प्रशिक्षणार्थी आणि प्रशिक्षक या दोघांचीही तंत्रकुशलता वाढते. या योजनेंतर्गत तयार झालेल्या वस्तुंमध्ये आवश्यक सुधारणा करुन त्या बाजारात विक्रीसाठी आणल्या जातात. यामुळे प्रशिक्षणार्थींना मोबदला मिळतो व संस्थेलाही आर्थिक लाभ मिळतो.
अभियांत्रिकीची स्मार्ट दिशा
१० वी नंतरचा दोन वर्षे कालावधीचा आयटीआय अभ्यासक्रम केलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी २५ टक्के जागा तंत्रनिकेतन पदविका अभ्यासक्रमांसाठी राखीव ठेवण्यात येतात. हे विद्यार्थी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान विषयाच्या कोणत्याही शाखेत थेट व्दितीय वर्गात प्रवेश घेण्यास पात्र ठरतात. या विद्यार्थ्याने तंत्रनिकेतन अभ्यासक्रमात उत्तम कामगिरी केली तर त्याला अभियांत्रिकी पदवी अभ्यासक्रमाच्या दुसऱ्या वर्गाला उपलब्ध जागेनुसार थेट प्रवेश मिळू शकतो. याचा अर्थ, १० वीनंतर विचारपूर्वक निर्णय घेतला तर महागडे ट्युशन क्लासेस,सीईटीच्या परीक्षेचा ताण,अभियांत्रिकी पदवीचे शुल्क अशा बाबींमधून सुटका होऊ शकतो. “आयटीआय-पदविका- पदवी”, अशा तीन स्तरावर अभ्यास करण्याचा फायदा कौशल्यवाढीत आणि अर्थातच करिअरच्या चांगल्या संधी मिळण्यात होऊ शकतो.
महाराष्ट्र राज्य कौशल्य विद्यापीठाने त्यांच्या अभियांत्रिकी पदवी अभ्यासक्रमांना, आयटीआय विद्यार्थ्यांना काही अटी-शर्तींसह प्रवेश देण्याचे धोरण निश्चित केले आहे. १ वर्षाचा आयटीआय अभ्यासक्रम, १ वर्षाची औद्योगिक अप्रेंटिसशीप व १२ वी आणि दोन वर्षाचा आयटीआय अभ्यासक्रम व दोन वर्षाचा आयटीआय अभ्यासक्रम आणि १२वी उत्तीर्ण विद्यार्थ्यांना या अभ्यासक्रमांना प्रवेश दिला जातो.
संपर्क- संचालक (प्रशिक्षण), व्यवसाय शिक्षण व प्रशिक्षण संचालनालय, मुख्य कार्यालय, ३, महापालिका मार्ग, टपालपेटी क्रमांक- १००३६, मुंबई, दूरध्वनी- ०२२ – २२६२०६०३, फॅक्स-२२६५९२३५, संकेतस्थळ- www.admission.dvet.gov.in, ईमेल -itiadmission@ dvet.gov.in
सुरेश वांदिले