आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करुन गुन्हेगारी करणाऱ्या गुन्हेगारांचा शोध घेण्याच्या कार्यात न्यायवैद्यक(फॉरेंसिक)शास्त्राचा महत्वाचा सहभाग असतो. त्यामुळे या क्षेत्रात अधिकाधिक प्रशिक्षित मनुष्यबळाची गरज भासू लागली आहे. भारत सरकारने न्यायवैद्यक शास्त्र आधारित शोधाला न्यायदान प्रक्रियेत सामावून घेण्याचे ठरवले आहे. त्यामुळे गुन्हेगारांना शिक्षा होण्याच्या सध्याच्या ५० टक्के दरात आणखी वाढ होऊ शकेल. कायदेविषयक गुन्ह्यांमध्ये न्यायवैद्यक शास्त्राचे पुरावे आवश्यक असल्याची घोषणा केंद्रिय गृहमंत्री अमित शहा यांनी काही दिवसांपूर्वी केली. यामुळे गुन्हेगारांना सहा वर्षापर्यंत शिक्षा मिळू शकेल.
भारताच्या पहिल्या महिला न्याय वैद्यकशास्त्र तज्ज्ञ रुक्मिणी कृष्णमूर्ती यांच्या मते, ” न्यायवैद्यकीय शास्त्राबदृल नागरिक सध्या अधिक जागरुक झाले आहेत. सायबर गुन्ह्यांच्या वाढत्या प्रमाणामुळे सायबर फॉरेंसिकची लोकप्रियता वाढत चाललीय. जेव्हा जेव्हा कायदेशीर बाबी उपस्थित होतात,तेव्हा न्याय वैद्यक शास्त्राचे पुरावे महत्वाचे ठरतात.”
न्यायवैद्यक शास्त्राची गरज
५० – ६० वर्षापूर्वी प्रत्येक विभागाकडे न्याय वैद्यकीय प्रयोगशाळा होती. रसायनशास्त्र, जैवरसायनशास्त्र, भौतिकशास्त्र आणि अभियंत्यांना न्यायवैद्यक शास्त्राचे प्रशिक्षण दिले जात असे. गुन्ह्यांचा प्रकार आणि शोधकार्याची गुणवत्ता यावर बऱ्याच बाबी अवलंबून असतात. न्यायवैद्यक शास्त्रज्ञांना गुन्हेगारांनी मागे सोडलेल्या एखाद्या सूक्ष्म बाबींवर, प्रमाणित अशा अनेक चाचण्या कराव्या लागतात. या तज्ज्ञांना न्यायालयात साक्षिदार म्हणूनही उपस्थित राहावे लागते. यामुळेच इतर क्षेत्रातील मनुष्यबळास प्रशिक्षित करण्याऐवजी, न्यायवैद्यक शास्त्रात पारंगत असणारे मनुष्यबळ असण्याची गरज भासू लागली. त्याअनुषंगाने मध्यप्रदेशातील सागर विद्यापीठाने पहिल्यांदा एम.एस्सी -फॉरेंसिक सायंस, हा अभ्यासक्रम सुरु केला.
सध्या अनेक विद्यार्थी फॉरेंसिक सायन्स या विषयाकडे जाणिवपूर्वक वळतात. त्यांना शोधकार्याचे मूलभूत तत्वे शिकवली जातात. त्याचबरोबर गुन्हा घडलेल्या ठिकाणी पुरावे गोळा करण्याचे तंत्र शिकवले जाते. सध्या बहुतेक सर्वच बँकांना, फ्रॉड (फसवणूक शोध) डिपार्टमेंटसाठी न्यायवैद्यक शास्त्राशी निगडित प्रशिक्षित मनुष्यबळाची गरज भासते. कॉर्पोरेट क्षेत्रातही संभाव्य फ्रॉड थोपवण्यासाठी या मनुष्यबळाची गरज भासू लागली आहे. प्रत्येक राज्य सरकारने न्यायवैद्यक शास्त्राच्या प्रयोगशाळा उघडल्या आहेत.
या क्षेत्रात करिअर करु इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यास गुन्हे घडलेल्या ठिकाणी पुरावे गोळा करण्याचे तंत्र आत्मसात करणे आवश्यक ठरते. गुन्हे घडलेल्या ठिकाणाच्या वस्तुंची ने-आण करण्याची प्रकिया आणि या वस्तू सुरक्षित ठेवण्याची पध्दती समजून घ्यावी लागते. न्यायवैद्यकशास्त्र प्रयोगशाळेत प्रत्यक्ष काम करताना या बाबींचे तंत्र समजून घेणे शक्य होऊ शकते. अशा गुन्ह्यांमध्ये केवळ तपासाचा अहवाल सादर करणे अपेक्षित नसून गुन्ह्यांची सामाजिक कारणे कोणती आणि त्याच्या संभाव्य उपाययोजना, याचे सुतोवाच करणे अपेक्षित असते. काही वर्षांपूर्वी माटुंगा लोकल स्थानकावर लागलेल्या आगीचा मुख्य गुन्हेगार मातीचे तेल (केरोसीन) असल्याचे दिसून आले. त्यानंतर रेल्वेमध्ये केरोसीन आणि ज्वलनशील पदार्थांच्या वाहतुकीस पूर्णपणे बंदी घालण्यात आली.
नॅशनल फॉरेसिंक सायंस युनिव्हर्सिटी
अधिकाधिक प्रगत तंत्रज्ञानाचा वापर गुन्हे करण्यासाठी गुन्हेगार करु लागल्याने न्यायवैद्यक शास्त्राचे महत्व दिवसेंदिवस वाढत चालले आहे. त्यामुळेच भारत सरकारने नॅशनल फॉरेसिंक सायंस युनिव्हर्सिटीची स्थापना २०२० मध्ये केली असून या संस्थेचे कॅम्पसेस गुजरात- गांधीनगर, दिल्ली, त्रिपुरा, भोपाळ, पुणे, गौहाटी, मणिपूर, गौहाटी, धारवाड येथे उघडण्यात आली आहेत. या संस्थेमार्फत ७० हून अधिक देशात या क्षेत्रातील क्षमता बांधणी केली जात आहे. भारताची न्यायवैद्यक क्षमता वाढवण्याचे उद्दिष्ट्य या संस्थेला देण्यात आले आहे. या संस्थेमार्फत न्यायवैद्यक प्रयोगशाळांचा दर्जा उंचावण्याचा कार्यक्रम राबवला जाणार आहे. प्रत्येक जिल्ह्याला सर्व यंत्रसामुग्रीने सुसज्ज अशी मोबाइल शोध वाहने पुरवली जातील. या क्षेत्रातील विविध घटकांच्या अनुषंगाने, सेंटर ऑफ एक्सलेन्सची उभारणी केली जाईल. शोधकार्याच्या गुणवत्तेत देशभरात एकसमानता राहावी सासाठी गृहमंत्रालाने लक्ष केंद्रित केले आहे.
नॅशनल फॉरेंसिक सायंस युनिव्हर्सिटीचे अभ्यासक्रम (कंसामध्ये अभ्यासक्रम कोणत्या कॅम्पसमध्ये करता येतो,त्याची नावे आहेत.)
स्कूल ऑफ फॉरेंसिक सायंस
(१) बी.एस्सी- एमएस्सी इन फॉरेंसिक सायंस (गांधीनगर, दिल्ली, गोवा, त्रिपुरा, धारवाड), (२) एम.एस्सी इन फॉरेंसिक सायंस (गांधीनगर, दिल्ली, गोवा, त्रिपुरा, भोपाळ), (३) एम.एस्सी इन फॉरेंसिक बायोटेक्नॉलॉजी (गांधीनगर), (४) एम.एस्सी इन मल्टिमीडिया फॉरेंसिक (गांधीनगर), (५) एम.ए इन फॉरेंसिक मास कम्युनिकेशन ॲण्ड जर्न्यालिझम-स्पेशलायझेशन इन फॉरेंसिक जर्न्यालिझम (गांधीनगर), (६) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन क्राइम सिन फोटोग्रॅफी (दिल्ली), (७) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन क्राइम सिन मॅनेजमेंट (गांधीनगर, भोपाळ, धारवाड, पुणे, मनिपूर), (८) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन फिंगरप्रिंट सायंस (गांधीनगर, दिल्ली, भोपाळ, पुणे), (९) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन फॉरेंसिक डाक्युमेंट (गांधीनगर, दिल्ली, भोपाळ, पुणे, गौहाटी, मनिपूर), (१०) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन डीएनए फॉरेंसिक (भोपाळ, पुणे, गौहाटी), (१०) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन फॉरेंसिक जर्न्यालिझम (गांधीनगर), (११) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन फॉरेंसिक बॅलिस्टिक्स (गौहाटी,मनिपूर)
स्कूल ऑफ मेडिको-लिगल स्टडीज
(१) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन ह्युमॅनिटेरिअन फॉरेंसिक (गांधीनगर), (२) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन डिझास्टर व्हिक्टिम आयडेंटिफिकेशन (गांधीनगर), (३) एम.एस्सी इन टॉक्सिकॉलॉजी(गांधीनगर)
स्कूल ऑफ मॅनेजमेंट स्टडीज
(१) बीबीए- एमबीए (स्पेशलायझेशन- फॉरेंसिक अकाउंटिंग ॲण्ड फ्रॉड इन्व्हेस्टिगेशन) (गांधीनगर, दिल्ली), (२) एमबीए इन फॉरेंसिक अकाउंटिंग ॲण्ड फ्रॉड इन्व्हेस्टिगेशन)(गांधीनगर)
स्कूल ऑफ बिहेव्हियरल फॉरेंसिक्स
(१) एम.एस्सी-फॉरेंसिक सायकॉलॉजी (गांधीनगर), (२) एम.एस्सी-न्युरो सायकॉलॉजी (गांधीनगर), (३) एम.एस्सी- क्लिनिकल सायकॉलॉजी (गांधीनगर), (४) एम.ए.क्रिमिनॉलॉजी-स्पेशलायझेशन- फॉरेंसिक सायकॉलॉजी (गांधीनगर, दिल्ली), (५) बीए-एम.ए.क्रिमिनॉलॉजी (गांधीनगर), (६) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा सायबर सायकॉलॉजी (गांधीनगर), (७) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन इन्व्हेस्टिगेटिव्ह सायकॉलॉजी (गांधीनगर)
स्कूल ऑफ इंजिनीअरिंग ॲण्ड टेक्नॉलॉजी
(१) एम.एस्सी-नॅनोटेक्नॉलॉजी (स्पेशलायझेशन- फॉरेंसिक नॅनोटेक्नॉलॉजी) (गांधीनगर), (२) एम.एस्सी- फूड टेक्नॉलॉजी (स्पेशलायझेशन-फॉरेंसिक फूड ॲनॅलिसीस)(गांधीनगर), (३) एम.टेक-सिव्हिल इंजिनीअरिंग (स्पेशलायझेशन-फॉरेंसिक स्ट्रक्चरल इंजिनीअरिंग)(गांधीनगर)
स्कूल ऑफ पोलीस सायंस ॲण्ड सेक्युरिटी स्टडीज
(१) एम.एस्सी- होमलॅण्ड सेक्युरिटी (गांधीनगर,दिल्ली), (२) एम.ए-पोलीस स्टडीज ॲण्ड सेक्युरिटी स्टडीज (गांधीनगर,दिल्ली), (३) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन सेक्युरिटी स्टडीज (गांधीनगर), (५) डिप्लोमा इन कॅनी फॉरेंसिक्स (दिल्ली)
स्कूल ऑफ लॉ, फॉरेंसिक्स जस्टिस ॲण्ड पॉलिसी स्टडीज
(१) एलएलएम (सायबर लॉ ॲण्ड सायबर क्राइम इन्व्हेस्टिगेशन) (गांधीनगर), (२) एलएलएम (क्रिमिनल लॉ ॲण्ड क्रिमिनल जस्टिस ॲडमिनिस्ट्रेशन) (गांधीनगर, दिल्ली), (३) बीएस्सी-एलएलबी (ऑनर्स) (गांधीनगर), (३) बीबीए-एलएलबी (ऑनर्स) (दिल्ली), (४) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन सायबर लॉ (गांधीनगर), (५) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन ड्रग ॲण्ड सबस्टंस ॲब्युज लॉ (मनिपूर)
स्कूल ऑफ फार्मसी
(१) एम.फार्म इन फॉरेंसिक फार्मसी (गांधीनगर, धारवाड), (२) एम.फार्म इन फॉर्मासिक्युटिकल क्वालिटी ॲश्युरन्स (गांधीनगर),(३) एम.एस्सी (स्पेशलायझेशन – फॉरेंसिक ॲनॅलिटिकल केमिस्ट्री) (गांधीनगर), (४)एम.एस्सी इन एनव्हिरॉन्मेंटल सायंस (स्पेशलायझेशन- एनव्हिरॉन्मेंटल फॉरेंसिक) (गांधीनगर, धारवाड),
(५) एम.एस्सी इन फॉर्मासिक्युटिकल केमिस्ट्री (गांधीनगर), (६)पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन इंडस्ट्रिअल सेफ्टी, हायजिन ॲण्ड एनव्हिरॉन्मेंटल मॅनेजमेंट (गांधीनगर),
स्कूल ऑफ सायबर सेक्युरिटी ॲण्ड डिजिटल फॉरेंसिक्स
(१) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन सायबर क्राइम इन्व्हेस्टिगेशन (मनिपूर), (२) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन सेमिकंडक्टर सेक्युरिटी ॲण्ड फॉरेंसिक इन्व्हेस्टिगेशन (गांधीनगर), (३) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन सायबर फिजिकल सिस्टिम्स (गांधीनगर), (४) एम.टेक इन सायबर सेक्युरिटी (गांधीनगर), (५) एम.टेक इन आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स ॲण्ड डेटा सायंस (स्पेशलायझेशन -सायबर सेक्युरिटी)(गोवा), (६) एम.एस्सी इन सायबर सेक्युरिटी (गांधीनगर, गोवा), (७) एम.एस्सी इन डिजिटल फॉरेंसिक्स ॲण्ड इन्फॉर्मेशन सेक्युरिटी (गांधीनगर, दिल्ली, गोवा), (८) बीटेक-एम.टेक इन कॉम्प्युटर सायंस ॲण्ड इंजिनीअरिंग (सायबर सेक्युरिटी) (गांधीनगर, दिल्ली, त्रिपुरा, धारवाड),
प्रवेश प्रकिया
या सर्व अभ्यासक्रमांना नॅशनल फॉरेंसिक ॲडमिशन टेस्ट (एनएफएटी) – २०२३ व्दारे प्रवेश दिला जातो. या प्रवेश परीक्षेला अर्ज करण्याची शेवटची तारीख २९ मे २०२३ ही आहे. संपर्क संकेतस्थळ – nfsu.ac.in/admission, ईमेल-info@nfsu.ac.in, दूरध्वनी-०७९- २३९७७ १०३
०००
महाराष्ट्रात राज्य शासनाने औरंगाबाद, नागूपर आणि मुंबई येथे इंस्टिट्यूट ऑफ फॉरेंसिक सायंसची स्थापना केली आहे.
००००