गुन्ह्यांच्या शोधाचे विज्ञान,तंत्र आणि कौशल्य
भारत सरकारने न्यायवैद्यकशास्त्र (फॉरेंसिक सायंस) आधारित शोधाला न्यायदान प्रक्रियेत सामावून घेण्याचे ठरवले आहे. त्यामुळे गुन्हेगारांना शिक्षा होण्याच्या सध्याच्या ५० टक्के दरात आणखी वाढ होऊ शकेल. कायदेविषयक गुन्ह्यांमध्ये न्यायवैद्यकशास्त्राचे पुरावे आवश्यक ठरवण्यात आले आहेत. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करुन गुन्हेगारी करणाऱ्या गुन्हेगारांचा शोध घेण्याच्या कार्यात न्यायवैद्यकशास्त्राचा महत्वाचा सहभाग असतो. सध्या बहुतेक सर्वच बँकांना, फ्रॉड (फसवणूक शोध) डिपार्टमेंटसाठी न्यायवैद्यकशास्त्राशी निगडित प्रशिक्षित मनुष्यबळाची गरज भासते. कॉर्पोरेट क्षेत्रातही संभाव्य फ्रॉड थोपवण्यासाठी या मनुष्यबळाची गरज भासू लागली आहे. प्रत्येक राज्यसरकारने न्यायवैद्यकशास्त्राच्या प्रयोगशाळा उघडल्या आहेत. त्यामुळे, या क्षेत्रात अधिकाधिक प्रशिक्षित मनुष्यबळाची गरज भासू लागली आहे.
अधिकाधिक प्रगत तंत्रज्ञानाचा वापर, गुन्हेगार करु लागल्याने न्यायवैद्यकशास्त्राचे महत्व दिवसेंदिवस वाढत चालले आहे. त्यामुळेच भारत सरकारने, नॅशनल फॉरेंसिक सायंस युनिव्हर्सिटीची स्थापना २०२० मध्ये केली असून या संस्थेचे कॅम्पसेस गुजरात- गांधीनगर, दिल्ली, त्रिपुरा, भोपाळ, पुणे, गौहाटी, मणिपूर, गौहाटी, धारवाड येथे उघडण्यात आले आहेत. भुवनेश्वर, जयपूर, रायपूर, नागपूर आणि चेन्नई येथे यंदाच्या (२०२५) शैक्षणिक वर्षापासून कॅम्पसेस उघडण्याचे प्रस्तावित आहे. या संस्थेला, इंस्टिट्यूट ऑफ नॅशनल इम्पॉर्टन्सचा दर्जा देण्यात आला आहे. न्यायवैद्यक, डिजिटल न्यायवैद्यक, सायबर सुरक्षा, वर्तणूक (बिहेव्हिरल)शास्त्र या विषयात शिक्षण, प्रशिक्षण देणारी आणि संशोधनास चालना देणारी, ही आपल्या देशातील एकमेक संस्था आहे. केंद्रिय गृहमंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत असणाऱ्या या संस्थेमार्फत ७० हून अधिक देशात, या क्षेत्रातील क्षमता बांधणी केली जात आहे. भारताची न्यायवैद्यक क्षमता वाढवण्याचे उद्दिष्ट्य या संस्थेला देण्यात आले आहे. या संस्थेमार्फत न्यायवैद्यक प्रयोगशाळांचा दर्जा उंचावण्याचा कार्यक्रम राबवला जाईल. प्रत्येक जिल्ह्याला सर्व यंत्रसामुग्रीने सुसज्ज अशी मोबाइल शोध वाहने पुरवली जातील. या क्षेत्रातील विविध घटकांच्या अनुषंगाने, सेंटर ऑफ एक्सलेन्सची उभारणी केली जाईल. शोधकार्याच्या गुणवत्तेत देशभरात एकसमानता राहावी यासाठी गृहमंत्रालाने लक्ष केंद्रित केले आहे.
या क्षेत्रात करिअर करु इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यास गुन्हे घडलेल्या ठिकाणी पुरावे गोळा करण्याचे तंत्र आत्मसात करणे आवश्यक ठरते. गुन्हे घडलेल्या ठिकाणाच्या वस्तुंची ने-आण करण्याची प्रकिया आणि या वस्तू सुरक्षित ठेवण्याची पध्दती समजून घ्यावी लागते. न्यायवैद्यकशास्त्र प्रयोगशाळेत प्रत्यक्ष काम करताना या बाबींचे तंत्र समजून घेणे शक्य होऊ शकते. अशा गुन्ह्यांमध्ये केवळ तपासाचा अहवाल सादर करणे अपेक्षित नसून गुन्ह्यांची सामाजिक कारणे कोणती आणि त्याच्या संभाव्य उपाययोजना, याचे सुतोवाच करणे अपेक्षित असते,
नॅशनल फॉरेंसिक सायंस युनिव्हर्सिटीच्या अंतर्गत विविध ज्ञानशाखांच्या स्कूल्सची निर्मिती करण्यात आली आहे. या स्कूल्समध्ये, न्यायवैद्यकशास्त्राशी निगडित विविध पैलूंना स्पर्ष करणारे अभ्यासक्रम सुरु करण्यात आले आहेत. हे अभ्यासक्रम पदवी आणि पदव्युत्तर पदवी स्तरावरचे आहेत. याशिवाय, व्यावसायिक कौशल्य निर्माण करणाऱ्या काही पदविका अभ्यासक्रमांचाही समावेश आहे. काही इंटिग्रेटेड अभ्यासक्रम पाच वर्षे कालावधीचे असून १२ वी उत्तीर्ण विद्यार्थ्यांना हे अभ्यासक्रम करता येतात. पदव्युत्तर पदवी आणि पदवी अभ्यासक्रम हे विज्ञान, कला, विधि या शाखेतील आहेत. त्यामुळे यंदा करिअरच्या रोडमॅपमध्ये या संस्थेच्या विविध अभ्यासक्रमांचाही विचार विद्यार्थ्यांनी व पालकांना करायला हवा.
नॅशनल फॉरेंसिक सायंस युनिव्हर्सिटीच्या, अभ्यासक्रमांना नॅशनल फॉरेंसिक ॲडमिशन टेस्ट (एनएफएटी) – २०२५ व्दारे प्रवेश दिला जातो. या प्रवेश परीक्षेला अर्ज करण्याची शेवटची तारीख ५ मे २०२५ ही आहे. ही परीक्षा देशभरातील विविध केंद्रांवर दि. ७ आणि ८ जून २०२५ रोजी घेण्यात येईल.
स्कूल्स आणि अभ्यासक्रम (कंसामध्ये अभ्यासक्रम असलेले कॅम्पस)
(१) स्कूल ऑफ फॉरेंसिक सायंस
(१) बी.एस्सी – एमएस्सी इन फॉरेंसिक सायंस (गांधीनगर, दिल्ली, गोवा, त्रिपुरा, धारवाड, भोपाळ), (२) एम.एस्सी इन फॉरेंसिक सायंस (गांधीनगर, दिल्ली, गोवा, त्रिपुरा, भोपाळ), (३) एम.एस्सी इन फॉरेंसिक बायोटेक्नॉलॉजी (गांधीनगर), (४) एम.एस्सी इन मल्टिमीडिया फॉरेंसिक (गांधीनगर), (५) एम.ए इन फॉरेंसिक मास कम्युनिकेशन ॲण्ड जर्न्यालिझम-स्पेशलायझेशन इन फॉरेंसिक जर्न्यालिझम (गांधीनगर), (६) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन फिंगरप्रिंट सायंस (दिल्ली), (७) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन फॉरेंसिक डाक्युमेंट एक्झामिनेशन (गांधीनगर, दिल्ली), (८) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन क्राइम सिन मॅनेजमेंट (गांधीनगर, दिल्ली, गोवा, त्रिपुरा भोपाळ, गौहाटी धारवाड, पुणे, मणिपूर, रायपूर, जयपूर, नागपूर, भुवनेश्वर, चेन्नई), ऑनलाइन प्रोफेशनल डिप्लोमा इन फॉरेंसिक जर्न्यालिझम (गांधीनगर) , (९) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन फॉरेंसिक बॅलिस्टिक्स (गांधीनगर), (१०) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन कॅनाइन फॉरेंसिक (दिल्ली)
(२) स्कूल ऑफ मेडिको-लिगल स्टडी
(१) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन फॉरेंसिक ऑर्किऑलॉजी (गांधीनगर), (२) एम.एस्सी इन टॉक्सिकॉलॉजी(गांधीनगर)
(२) स्कूल ऑफ मॅनेजमेंट स्टडीज
(१) बीबीए- एमबीए (स्पेशलायझेशन- ( अ) फॉरेंसिक अकाउंटिंग ॲण्ड फ्रॉड इन्व्हेस्टिगेशन, (ब) फायनांशिअल मॅनेजमेंट, (क) बिझिनेस ॲनॅलिटिक्स ॲण्ड इन्व्हेस्टिगेशन, (ड) हॉस्पिटल ॲण्ड ॲण्ड हेल्थकेअर मॅनेजमेंट) (गांधीनगर, दिल्ली), (२) एमबीए इन (अ) फॉरेंसिक अकाउंटिंग ॲण्ड फ्रॉड इन्व्हेस्टिगेशन, (ब) बिझिनेस ॲनॅलिटिक्स ॲण्ड इन्व्हेस्टिगेशन, (क) हॉस्पिटल ॲण्ड ॲण्ड हेल्थकेअर मॅनेजमेंट, (ड) सायबर सेक्युरिटी मॅनेजमेंट)(गांधीनगर)
(३) स्कूल ऑफ बिहेव्हियरल फॉरेंसिक्स
(१) एम.एस्सी- फॉरेंसिक सायकॉलॉजी (गांधीनगर), (२) एम.एस्सी-न्युरो सायकॉलॉजी (गांधीनगर), (३) एम.एस्सी- क्लिनिकल सायकॉलॉजी (गांधीनगर), (४) एम.ए.क्रिमिनॉलॉजी- स्पेशलायझेशन- फॉरेंसिक सायकॉलॉजी (गांधीनगर, दिल्ली), (५) एम.ए.क्रिमिनॉलॉजी (गांधीनगर, दिल्ली), (६) बीएस्सी क्रिमिनालॉजी ॲण्ड फॉरेंसिक सायंस- (गांधीनगर, दिल्ली), (७) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन सायबर सायकॉलॉजी (गांधीनगर), (८) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन इन्व्हेस्टिगेटिव्ह सायकॉलॉजी (गांधीनगर)
(४) स्कूल ऑफ इंजिनीअरिंग ॲण्ड टेक्नॉलॉजी
(१) एम.एस्सी- नॅनोटेक्नॉलॉजी (स्पेशलायझेशन- फॉरेंसिक नॅनोटेक्नॉलॉजी) (गांधीनगर), (२) एम.एस्सी- फूड टेक्नॉलॉजी (स्पेशलायझेशन- फॉरेंसिक फूड ॲनॅलिसीस)(गांधीनगर), (३) एम.टेक-सिव्हिल इंजिनीअरिंग (स्पेशलायझेशन-फॉरेंसिक स्ट्रक्चरल इंजिनीअरिंग)(गांधीनगर)
(५) स्कूल ऑफ पोलीस सायंस ॲण्ड सेक्युरिटी स्टडीज
(१) एम.एस्सी- होमलॅण्ड सेक्युरिटी (गांधीनगर), (२) एम.ए-पोलीस ॲण्ड सेक्युरिटी स्टडीज (गांधीनगर), (३) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन सेक्युरिटी स्टडीज (गांधीनगर)
(६) स्कूल ऑफ लॉ, फॉरेंसिक्स जस्टिस ॲण्ड पॉलिसी स्टडीज
(१) एलएलएम (सायबर लॉ ॲण्ड सायबर क्राइम इन्व्हेस्टिगेशन) (गांधीनगर, भुवनेश्वर), (२) एलएलएम (क्रिमिनल लॉ ॲण्ड क्रिमिनल जस्टिस ॲडमिनिस्ट्रेशन) (गांधीनगर, दिल्ली), (३) बीएस्सी-एलएलबी (ऑनर्स) (गांधीनगर), (४) बीबीए-एलएलबी (ऑनर्स) (दिल्ली), (५) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन सायबर लॉ (गांधीनगर),
(८) स्कूल ऑफ फार्मसी
(१) एम.फार्म इन फॉरेंसिक फार्मसी (गांधीनगर, धारवाड), (२) एम.फार्म इन फॉर्मासिक्युटिकल क्वालिटी ॲश्युरन्स (गांधीनगर), (३) एम.एस्सी इन केमिस्ट्री (स्पेशलायझेशन – फॉरेंसिक ॲनॅलिटिकल केमिस्ट्री) (गांधीनगर), (४) एम.एस्सी इन एनव्हिरॉन्मेंटल सायंस (स्पेशलायझेशन- एनव्हिरॉन्मेंटल फॉरेंसिक) (गांधीनगर), (५) एम.एस्सी इन फॉर्मासिक्युटिकल केमिस्ट्री (गांधीनगर), (६) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन इंडस्ट्रिअल सेफ्टी, हायजिन ॲण्ड एनव्हिरॉन्मेंटल मॅनेजमेंट (गांधीनगर),
(९) स्कूल ऑफ सायबर सेक्युरिटी ॲण्ड डिजिटल फॉरेंसिक्स
(१) एम.टेक इन सायबर सेक्युरिटी (गांधीनगर), (२) एम.टेक इन आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स ॲण्ड डेटा सायंस (स्पेशलायझेशन -सायबर सेक्युरिटी)(गांधीनगर, गोवा), (३) एम.एस्सी इन सायबर सेक्युरिटी (गांधीनगर, गोवा, भोपाळ, नागपूर, चेन्नई), (४) एम.एस्सी इन डिजिटल फॉरेंसिक्स ॲण्ड इन्फॉर्मेशन सेक्युरिटी (गांधीनगर, दिल्ली, गोवा, भोपाळ, रायपूर, जयपूर, भुवनेश्वर), (८) बीटेक- एम.टेक इन कॉम्प्युटर सायंस ॲण्ड इंजिनीअरिंग (सायबर सेक्युरिटी) (गांधीनगर, दिल्ली, त्रिपुरा, धारवाड, गौहाटी), (९) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन सेमिकंडक्टर सेक्युरिटी ॲण्ड फॉरेंसिक इन्व्हेस्टिगेशन (गांधीनगर), (२) प्रोफेशनल डिप्लोमा इन सायबर क्राइम इन्व्हेस्टिगेशन (गांधीनगर),
संपर्क संकेतस्थळ – nfsu.ac.in/admission, ईमेल-info@nfsu.ac.in, दूरध्वनी-०७९- २३९७७१०३
०००
राज्यशासनच्या संस्था
महाराष्ट्रात, राज्यशासनाने, (१) छत्रपती संभाजी नगर (औरंगाबाद) (https://gifsa.ac.in/programmes/), (२) नागपूर (https://ifscnagpur.in/) आणि (३) मुंबई (https://ifsm.ac.in/) येथे गव्हर्नमेंट इंस्टिट्यूट ऑफ फॉरेंसिक सायंसची स्थापना केली आहे. या संस्थांमध्ये, बीएस्सी इन फॉरेंसिक सांयस आणि एमएस्सी इन फॉरेंसिक सांयस हे अभ्यासक्रम करता येतात. प्रत्येक संस्थेने वेगवेगळे पदविका अभ्यासक्रमही सुरु केले आहेत.
सुरेश वांदिले
००००