औद्योगिक प्रगतीनंतर वनांकडे अक्षम्य दुर्लक्ष झाले. विकासाची गती जशी वाढली तसे वनसंपत्तीवर ओरखडे ओढले जाऊ लागले. वनावरच्या अतिक्रमणास काही प्रमाणात वैधही ठरवले जाऊ लागले. त्यामुळे वनांची, वन्यजीवांची मोठ्या प्रमाणावर हानी झाली. नैस‍‍र्गिक संतुलन बिघडले.
पर्यावरण, वन्यजीव आणि जैवविविधता यांचं संरक्षण आणि संवर्धनाच्या अनुषंगानं वनांचं महत्व अनन्यसाधारण आहे. समृध्द वने अर्थव्यवस्थेस मोठा हातभार लावतात. वनांच्या हानीमुळे वाढते तापमान, बदलेले ऋतुचक्र, पृथ्वीचे संरक्षक कवच असलेल्यां ओझोन थराला पडत असलेल्या भेगा आदी समस्या अधिकाधिक तीव्र होताना दिसतात. अशा परिस्थितीत वनसंवर्धन आणि वनांची जपणूक हे मोठे आव्हान ठरु लागलेय. हे आव्हान पेलण्याचं सामर्थ्य भारतीय वन सेवा मिळवून देवू शकते.
वनसेवा स्वीकारलेल्या उमेदवारांना व्याघ्र प्रकल्प, हत्ती प्रकल्प, प्राणीसंग्रहालये, राष्ट्रीय उद्याने, संरक्षित क्षेत्रे, वन्यजीव अभयारण्ये आदींचे व्यवस्थापन, देखभाल आणि संनियंत्रण करण्याचं काम करावं लागतं. हे महत्वाचं तसेच आव्हानात्मक कार्य आहे. ही सेवा वेगळ्या प्रकारचे समाधान आणि निर्मितीचा आनंद देणारी आहे.
भारतीय वन सेवा या परीक्षेद्वारे उपवनसरंक्षक या उच्चश्रेणीच्या पदासाठी निवड केली जाते. देशातील कोणत्याही भागातील वनक्षेत्रात या अधिकाऱ्यांना काम करावं लागतं. राज्याच्या वनविभागाचे मुख्यसरंक्षक बनण्याची संधी ही परीक्षा देते.
भारतीय वनसेवा परीक्षा दोन स्तरीय आहे. नागरी सेवा परीक्षेसाठी (सिव्हिल सर्व्हिस एक्झामिनेशन) घेतल्या जाणाऱ्या प्राथमिक परीक्षेद्वारे वनसेवेच्या मुख्य परीक्षेसाठी उमेदवारांची निवड केली जाते. भारतीय वनसेवा आणि नागरीसेवा परीक्षा एकाच वेळी घोषित केल्या जातात. वनसेवा किंवा नागरीसेवा किंवा दोन्ही सेवांचा पर्याय, अर्ज भरताना द्यावा लागतो. प्राथमिक परीक्षेतील गुणांवर आधारित भारतीय वनसेवा मुख्य परीक्षेसाठी उमेदवारांची निवड केली जाते. एकूण पदांच्या १२ ते १३ टक्के ही संख्या असते.
नागरीसेवा प्राथमिक परीक्षेची जाहिरात साधारणत: मार्च महिन्यात येते. ही परीक्षा मे महिन्यात देशातील विविध शहरांमध्ये घेतली जाते. वनसेवेची मुख्य परीक्षा सप्टेबर महिन्यात घेतली जाते. उमेदवार शारीरिकदृष्ट्या सक्षम असावा.
अर्हता- नागरी सेवा परीक्षा कोणत्याही शाखेतील पदवीधराला देता येत असली तरी भारतीय वनसेवा मात्र पुढील अर्हताधारकांनाच देता येते.
(१) खालील विषयांपैकी कोणताही एक विषय घेऊन पदवी परीक्षा उत्तीर्ण- (१) ॲनिमल हज्बंड्री व व्हेटर्नरी सायन्स (२) वनस्पतीशास्त्र (३) रसायनशास्त्र (४) भूगर्भशास्त्र (५) गणित (६) भौतिकशास्त्र (७) प्राणिशास्त्र (८) संख्याशास्त्र
किंवा (२) पुढील पैकी कोणत्याही एका विषयातील पदवी (१) कृषी (२) वानिकी (३) अभियांत्रिकी,
मुख्य परीक्षेचे स्वरुप – १) लेखी परीक्षा – सामान्य इंग्रजी आणि सामान्य अध्ययन प्रत्येकी ३०० गुणांचे दोन पेपर्स आणि (१) ॲनिमल हज्बंड्री व व्हेटर्नरी सायन्स (२) वनस्पतीशास्त्र (३) रसायनशास्त्र (४) भूगर्भशास्त्र (५) गणित (६) भौतिकशास्त्र (७) प्राणिशास्त्र (८) संख्याशास्त्र (९) कृषी (१०) कृषी अभियांत्रिकी (११) केमिकल इंजिनिअरिंग (१२) सिव्हिल इंजिनिअरिंग (१३) मेकॅनिकल इंजिनिअरिंग (१४) वानिकी या विषयांपैकी कोणत्याही दोन विषयांचे प्रत्येकी दोनशे गुणांचे चार पेपर्स. असे एकूण १४ शे गुण लेखी परीक्षेसाठी असतात. सर्व पेपर्स निबंधात्मक स्वरुपाचे आहेत. प्रत्येक पेपरचा कालावधी तीन तासांचा असतो. उत्तरे फक्त इंग्रजीतच लिहिता येतात. मुलाखत ३०० गुणांची असते.
पत्ता : सेक्रेटरी यूपीएस्सी, धोलपूर हाऊस, शहाजहान रोड, न्यू दिल्ली-११००६९, दूरध्वनी: ०११- २३३८५२७१, संकेतस्थळ- www.upsc.gov.in
००
इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ फॉरेस्ट मॅनेजमेंट
ही संस्था भारत सरकारच्या पर्यावरण आणि वने मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत आहे. या या संस्थेमार्फत पुढील अभ्यासक्रम चालवले जातात.
(१) पोस्ट ग्रॅज्युएट प्रोग्रॅम इन फॉरेस्ट्री मॅनेजमेंट, हा दोन वर्षे कालावधीचा अभ्यासक्रम चालविला जातो. हा अभ्यासक्रम निवासी स्वरुपाचा आहे. या अभ्यासक्रमाला पदव्युत्तर पदवी (मास्टर्स डिग्री) चा दर्जा मिळाला आहे. हा अभ्यासक्रम केलेल्या विद्यार्थ्यांना पीडब्ल्यूसी, अर्न्स्ट ॲण्ड ॲण्ड यंग, कंतार, ॲरॉन ग्लोबल, अरविंद लिमिटेड, एचएसबीसी, एचपी, एकेपीएमजी, डिलॉइट, इंटेलकॅप, वर्ल्ड बँक, ऑक्सफॅम जीबी, विनॉर्क इंटरनॅशनल, हिंदाल्को, ग्रासीम इंडस्ट्री, जेके पेपर, अदानी, आदित्य बिर्ला फॅशन, एबीटी अससोशिएटस,एचसीएल,आयटीसी,इंफोसीस,नाबार्ड, युटीआय बँक, व्हार्टन बिझिनेस स्कूल, येल युनिव्हर्सिटी आदी संस्थांमध्ये प्लेसमेंट मिळालं आहे.
(२) पोस्ट ग्रॅज्युएट प्रोग्रॅम इन सस्टेनिबिलिटी मॅनेजमेंट. कालावधी- दोन वर्षे. अर्हता- कोणत्याही विषयातील पदवी. हा अभ्यासक्रम केलेल्या विद्यार्थ्यांना पीडब्ल्यूसी, अर्न्स्ट ॲण्ड यंग, केपीएमजी, ॲरॅबेस्क, वेंदांता रिसोर्स, एचडीएफसी बँक, अदानी रिन्युएबल, अदानी ट्रान्समिशन, हिंदाल्को, टेक्नोगीन एनव्हायरमेंटल सर्व्हिस, हिंदाल्को या कंपन्यांमध्ये प्लेसमेंट मिळालं आहे.
प्रवेश प्रक्रिया
या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी कॉमन एन्ट्रन्स टेस्ट (कॅट), झेव्हियर ॲप्टिट्यूड टेस्ट (झॅट), मॅनेजमेंट ॲडमिशन टेस्ट (मॅट), कॉमन मॅनेजमेंट ॲडमिशन टेस्ट (सी-मॅट), ग्रॅज्युएट मॅनेजमेंट ॲप्टिट्युड टेस्ट (जी मॅट )एन्ट्रन्स यापैकी कोणत्याही एका परीक्षेचे गुण प्रारंभिक निवडीसाठी (शॉर्टलिस्टिंग) ग्राह्य धरले जातात.
(२) या परीक्षांना बसलेल्या विद्यार्थ्यांना या संस्थेचा स्वतंत्र अर्ज भरावा लागेल. (३) चाळणी परीक्षेच्या गुणांवर आधारित निवडलेल्या विद्यार्थ्यांना समुहचर्चा आणि मुलाखतीसाठी बोलावण्यात येते. ही चाळणी भोपाळ येथे एप्रिल /मे मध्ये घेतली जाते.
(३) पीएचडी या संस्थेने खालील विषयांमध्ये प्रगत संशोधनाची संधी उपलब्ध करुन दिली आहे.
१) कम्युनिकेशन ॲण्ड एक्सटेंशन मॅनेजमेंट, २) इकोसिस्टम ॲण्ड एन्व्हॅायरेन्मेन्ट मॅनेजमेंट, ३) फायनांशियल मॅनेजमेंट, ४) ह्युमन रिसोर्स मॅनेजमेंट, ५) मार्केटिंग मॅनेजमेंट, ६) एन्व्हॅायरेन्मेन्ट ॲण्ड डेव्हलपमेंट इकॉनॉमिक्स, ७) इंफर्मेशन टेक्नालॉजी ॲण्ड क्वांटिटेटिव्ह टेक्निक्स, ८) सोशिऑलॉजी ॲण्ड कम्युनिटी डेव्हलपमेंट, ९) टेक्निकल फॉरेस्ट्री.
अर्हता- कोणत्याही विषयातील ५० टक्के गुणांसह पदवी आणि संशोधनासाठी सुयोग्य विषयातील ५५ टक्के गुणांसह पदव्युत्तर पदवी / उत्तम गुणांसह पाच वर्षे किंवा चार वर्षे कालावधीचे पदव्युत्तर पदवी इंटिग्रेटेड अभ्यासक्रम किंवा ५५ टक्के गुणांसह सीए , आयसीडब्ल्यूए ,कंपनी सेक्रेटरी अभ्यासक्रम उत्तीर्ण विद्यार्थी किंवा इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ फॉरेस्ट मॅनेजमेंट या संस्थेमधून पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन फॉरेस्ट्री मॅनेजमेंट किंवा इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट या संस्थेमधून पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन मॅनेजमेंट हा अभ्यासक्रम विशिष्ट गुणांसह उत्तीर्ण विद्यार्थी.
संशोधनासाठी प्रवेश मिळवू इच्छिणाऱ्या उमेदवारांनी पुढील चाळणी परीक्षा उत्तीर्ण करणे आवश्यक आहे- १) इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंटमार्फत घेण्यात येणारी कॉमन एंट्रस टेस्ट किंवा ग्रॅज्युएट मॅनेजमेंट ॲप्टिट्युड टेस्ट (जीमॅट). या परीक्षांमध्ये मिळालेल्या गुणांवर आधारित उमेदवारांची गुणवत्ता यादी तयार केली जाते. २) युनिव्हर्सिटी ग्रँट कमिशन मार्फत घेण्यात येणाऱ्या नॅशनल इलिजिबिलिटी टेस्ट किंवा ज्युनिअर रिसर्च फेलोशीप परीक्षा. ३) ग्रॅज्युएट ॲप्टिट्यूड टेस्ट इन इंजिनीअरिंग (गेट)मधील सुयोग्य गुण (व्हॅलिड स्कोअर). अशा उमेदवारांना समूह चर्चा आणि मुलाखतीसाठी भोपाळ येथे बोलावले जाते.
पत्ता- चेअरपर्सन ॲडमिशन, फेलो प्रोग्रॅम इन मॅनेजमेंट, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ फॉरेस्ट मॅनेजमेंट, नेहरु नगर, भोपाळ-४६२००३, दूरध्वनी- ०७५५ २६७१९२९, संकेतस्थळ-www.iifm.ac.in, ई-मेल-admission@iifm.ac.in
०००
फॉरेस्ट रिसर्च इन्स्टिट्यूट,देरहादून अभ्यासक्रम
(१) एम.एस्सी इन फारेस्ट्री (अर्हता-वनस्पतीशास्त्र, रसायनशास्त्र, भूगर्भशास्त्र, गणित, भौतिकशास्त्र, प्राणिशास्त्र या विषयातील विज्ञान पदवी किंवा फॉरेस्ट्री या विषयातील पदवी, (२) एम.एस्सी इन वूड सायन्स ॲण्ड टेक्नॉलॉजी (अर्हता-रसायनशास्त्र, गणित, भौतिकशास्त्र, विषयातील विज्ञान पदवी किंवा फॉरेस्ट्री या विषयातील पदवी, (३) एम.एस्सी इन एन्व्हॅायरेन्मेन्ट मॅनेजमेंट (अर्हता-वनस्पतीशास्त्र, रसायनशास्त्र, भूगर्भशास्त्र गणित, भौतिकशास्त्र, प्राणिशास्त्र या विषयातील विज्ञान पदवी किंवा फॉरेस्ट्री वा कृषी या विषयातील पदवी किंवा बी.टेक किंवा बी.ई, (४) एम.एस्सी इन सेल्युलोज ॲण्ड पेपर टेक्नॉलॉजी (अर्हता- रसायनशास्त्र या विषयासह विज्ञान पदवी )
या सर्व अभ्यासक्रमांना स्पर्धापरीक्षेद्वारे प्रवेश दिला जातो. प्रवेश मिळालेल्या विद्यार्थ्यांना इंटर्नशीपची सुविधा उपलब्ध करुन दिली जाते. नामवंत कंपन्या प्लेसमेंटसाठी येतात.
पत्ता- रजिस्ट्रार, फॉरेस्ट रिसर्च इन्स्टिट्यूट ,पोस्ट ऑफिस न्यू फॉरेस्ट, देहरादून, दूरध्वनी-,०१३५-२२२४४३९, ,संकेतस्थळ – http://fridu.edu.in/
सुरेश वांदिले
0000