टॉय स्टोरी!
भारतातील खेळणी उद्योगाची पाळेमुळे थेट सिंधू संस्कृतीच्या काळापर्यंत पोहचलेली दिसतात. त्याकाळातील खेळणी, शि‍ट्टिच्या आकाराचा पोपट, माकड, लहान आकारातील बैलगाडी, या स्वरुपातील आढळून येतात. ही खेळणी बांबूच्या काड्या, गवत, माती, दगड, तंतूपासून बनवलेले कापड यासारख्या नैसर्गिक साहित्यपासून तयार केली जात. आधुनिक काळातील तंत्रज्ञान आणि यांत्रिकीकरणामुळे भारतीय खेळण्यांचा चेहरामोहरा बदलला. नावीन्यपूर्ण कल्पना वापरुन खेळण्यांची निर्मिती सुरु झाली.
२०२५ ते २०३० या कालावधीत भारतीय खेळणी उद्योग हा जागतिक स्तरावरील, सर्वात मोठा उद्योग ठरावा, असे उद्दिष्ट भारत सरकारने ठेवले आहे. २०२८ पर्यंत भारतीय खेळणी उद्योगातील उलाढाल ३ बिलियन डालर्स पर्यंत पोहचू शकते. ही वाढ दरवर्षी १२ टक्के अशी अपेक्षित आहे. खेळण्यांची निर्मिती आणि उत्पादनाच्या क्षेत्रात ४००० च्या आसपास, सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम श्रेणीतील उद्योग आहेत. त्यांना सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योजकता (मायक्रो, स्माल, मीडियम एंटरप्रायझेस) उद्योजकता मंत्रालयामार्फत विविध प्रकारची प्रोत्साहने आणि आर्थिक सवलती दिल्या जातात.
भारतात ० ते १४ या वयोगटातील लोकसंख्या २५ टक्के आहे. या गटाच्या विविध स्तरातील आवडनिवड, क्रयशक्ती, शिक्षण, लक्षात घेऊन मोठ्या प्रमाणावर खेळण्यांची निर्मिती केली जाते. भारत सरकारने, नॅशनल ॲक्शन प्लॅन फॉर टॉइज- एनएपीटी (राष्ट्रीय खेळणी कृती आराखडा) तयार केला असून, व्होकल फॉर लोकल, या उपक्रमावर भर दिला आहे. याव्दारे स्थानिक खेळण्यांना अधिकाधिक खरेदी करा, यासाठी जाणीवजागृती केली जात आहे. यामध्ये केंद्रीय २० मंत्रालये/विभाग सामील झाले आहेत. परदेशातून भारतात येणाऱ्या खेळण्यांवर ७० टक्केपर्यंत कस्टम ड्युटी लावण्यात येत आहे.
१४ वर्षे वयोगटापर्यंतच्या खेळण्याच्या सुर‍क्षितेतकडे अधिक लक्ष दिले जाते. ही सुरक्षा बंधनकारण करण्यात आली आहे. स्वस्त दर्जाच्या खेळणींच्या विक्रीवर बंदी घालण्यात आली आहे. सूक्ष्म औद्योगिक घटकांकडे परीक्षण सुविधा नसताना, त्यांना एक वर्षासाठी परवाना देण्याचा निर्णय, इंडियन ब्युरो ऑफ स्टँडर्डसने घेतला आहे. स्वत:च्या औद्योगिक घटकात परीक्षण सुविधा स्थापन करण्यासाठी, तीन वर्षासाठी मुदतवाढ दिली आहे. देशी खेळणी उद्योगाला साहाय्य करण्यासाठी समुह स्वरुपातील (क्लस्टर आधारित) १९ खेळणी औद्योगिक घटकांना, सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योजकता मंत्रालयामार्फत अर्थसाहाय्य केले जाते. भारतीय बनावटीच्या खेळणींना प्रोत्साहन देणे आणि या क्षेत्रातील नावीन्यतेला उत्तेजन देण्यासासाठी, इंडियन टॉय फेअर २०२१ (भारतीय खेळणी मेळा) टॉयकॅथॉन या सारखे उपक्रम राबवण्यात येत आहेत. नॉयडा येथे, टॉय पार्कची, उभारणी करण्यात आली आहे. या पार्कमध्ये निर्यातक्षम दर्जेदार खेळणी, इलेक्ट्रॉनिक खेळणी, सॉफ्ट टाइज, प्लॅस्टिक खेळणी, क्रीडांगणासाठी आवश्यक असणारे साहित्य, लाकडी खेळणी, बोर्ड गेम यांचा समावेश आहे.
अमेरिकेने सुरु केलेल्या आयात शुल्क धोरणामुळेही भारतीय खेळणीचे मार्केट विस्तारण्याची शक्यता या क्षेत्रातील तज्ज्ञांनी व्यक्त केली आहे. या बाबी लक्षात घेऊन, टॉय डिझाइन क्षेत्रात उत्तोमत्तोम करिअर संधी निर्माण होऊ शकतात. या क्षेत्रात करिअर करण्याची सर्जनीशल इच्छा आणि तीव्र आवड असल्यास विद्यार्थ्यांनी, बॅचलर ऑफ डिझाइन इन प्रॉडक्ट डिझाइन हा अभ्यासक्रम करायला हवा. या अभ्यासक्रमामध्ये थ्रीडी मॉडेलिंग, साहित्याची निवड, उपयोगकर्त्याच्या दृष्टिकोनातून अभिकल्पाची संरचना, आदी बाबी दर्जेदार आणि सुरक्षित खेळणी निर्मितीसाठी आवश्यक ठरतात.
संस्था आणि अभ्यासक्रम
(१) नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ डिझाइन (एनआयडी)मध्ये बॅचलर ऑफ डिझाइन इन प्रॉडक्ट डिझाइन, हा चार वर्षे कालावधीचा अभ्यासक्रम करता येतो. अर्हता- कोणत्याही विषयातील १२ वी. या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी डिझाइन ॲप्टिट्यूड टेस्ट (डीएटी) प्राथमिक आणि मुख्य चाळणी परीक्षा घेतली जाते. या परीक्षेव्दारे एनआयडी अहमदाबाद, एनआयडी भोपाळ, एनआयडी जोरहट आसाम, एनआयडी कुरुक्षेत्र हरयाणा, एनआयडी आंध्रप्रदेश येथील, बी. डिझाइन अभ्यासक्रमांना प्रवेश दिला जातो.
या अभ्यासक्रमात विविध प्रकारच्या वस्तूच्या डिझाइन(अभिकल्प)चे शिक्षण प्रशिक्षण दिले जाते. या डिझाइनच्या अनुषंगाने उदभवणाऱ्या समस्यांचे निराकरण केले जाते. कोणत्याही वस्तूच्या डिझाइन आणि निर्मितीसाठी आवश्यक असणारी डिझाइनची मुलभूत तत्वे, वस्तूंच्या आकाराचे ज्ञान, लागणारे साहित्य, तंत्र आणि सौंदर्यदृष्टी प्रदान केली जाते. त्यासाठी विद्यार्थ्यांना विविध प्रकारच्या प्रकल्पावर काम करण्याची संधी उपलब्ध करुन दिली जाते. ग्राहककेंद्री दृष्टिकोनाचे महत्व शिकवले जाते. त्याच्या प्रभावी वापराचे तंत्र शिकवले जाते. वेगवेगळया आर्थिक स्तरांच्या गरजा आणि आवशक्यता लक्षात घेऊन, वस्तूचे अभिकल्प तयार करणे आणि प्रत्यक्ष वस्तू निर्मितीसाठी साहाय्य करणे, या दोन्ही बाबींवर, हा अभ्यासक्रम केलेले विद्यार्थी प्रभुत्व मिळवतात. “फक्त मनोरंजनासाठी खेळणे”, या संकल्पनेच्या पलिकडे जाऊन, आधुनिक खेळणी, शिक्षण, तंत्रज्ञान, आरोग्यसुविधा, कला, डिझाइन थिकिंग या क्षेत्रामध्ये महत्वाचा सहभाग देत आहेत. या अभ्यासक्रमात विद्यार्थी खेळणी डिझाइन किंवा गेम निर्मितीचा स्वत:चा प्रकल्प स्वत:चा ठरवू शकतो. यामध्ये डिजिटल गेम, खेळणी, प्ले स्पेसेस, डिजिटल आणि बोर्ड गेम्स, शैक्षणिक खेळणी आदिंचा समावेश असतो.
मास्टर ऑफ डिझाइन टॉय डिझाइन
एनआयडीने, पदव्युत्तर पदवी स्तरावर, मास्टर ऑफ डिझाइन टॉय ॲण्ड गेम डिझाइन, हा अडीच वर्षे कालावधीचा स्पेशलाइजज्ड अभ्यासक्रम सुरु केला आहे. हा अभ्यासक्रम, खेळण्यांच्या नावीन्यपूर्ण अभिकल्पावर भर देणारा आहे. आधुनिक खेळण्यांचा उपयोग आता मुलांचा चौफेर विकास होण्यासाठी केला जात असल्याने, हे क्षेत्र बहुशाखीय असे झाले आहे. नव्या युगातील खेळणी या अधिक आकर्षक असतातच, शिवाय, त्या मुलांच्या सर्जनशीलतेला वाव देणाऱ्या, चालना देणाऱ्या आणि त्यांना नवे काहीतरी करण्याची प्रेरणा व उर्जा देणाऱ्या ठरल्या आहेत. सध्याच्या खेळणी अधिकाधिक इंटरॲक्टिव्ह असून त्यामुळे मुलांच्या विचारक्षमतेचा आधिकाधिक विस्तार करणाऱ्या ठरत आहेत.
या अभ्यासक्रमाला, चार वर्षे कालावधीच्या बॅचलर ऑफ डिझाइन या पदवीसह कोणत्याही विषयातील चार वर्षे कालावधीच्या पदवीधरास विद्यार्थ्याला प्रवेश मिळू शकतो किंवा ४ वर्षे कालावधीचा फाइन आर्ट, ॲप्लाइड आर्ट, डिझाइन, आर्किटेक्चर या विषयांपैकी कोणत्याही विषयातील पदविकाधारक आणि कोणत्याही विषयातील ३ वर्षे कालावधीची पदवी प्राप्त विद्यार्थी या अभ्यासक्रमासाठी पात्र ठरतात. प्रवेशासाठी एनआयडी डिझाइन ॲप्टिट्यूड टेस्ट घेतली जाते.
संपर्क-https://nid.edu
(२) सिम्बॉयसिस इंस्टिट्यूट ऑफ डिझाइन या संस्थेने, बॅचलर ऑफ डिझाइन (बी.डिझाइन) इन प्रॉडक्ट डिझाइन अभ्यासक्रम सुरु केला आहे. कालावधी चार वर्षे. कोणत्याही शाखेतील १२ वी उत्तीर्ण हा अभ्यासक्रम करु शकतो. प्रवेशासाठी चाळणी परीक्षा घेतली जाते. संपर्क- https://www.sid.edu.in
(३) आयआयटी मुंबईच्या स्कूल ऑफ डिझाइनच्या, बी. डिझाइन या अभ्यासक्रमात, प्रॉडक्ट डिझाइन या विषयघटकाचा समावेश करण्यात आला आहे. या अभ्यासक्रमाला चाळणी परीक्षेव्दारे प्रवेश दिला जातो. कला, वाणिज्य किंवा विज्ञान यापैकी कोणत्याही शाखेतून १२वी उत्तीर्ण झालेले विद्यार्थी ही परीक्षा देऊ शकतात. संपर्क- https://www.idc.iitb.ac.in
(३) एमआयटी एटीडी (आर्ट डिझाइन ॲण्ड टेक्नॉलॉजी) युनव्हिर्सिटी मार्फत बी.डिझाइन इन प्रॉडक्ट डिझाइन आणि एम.डिझाइन इन प्रॉडक्ट डिझाइन, हे अभ्याक्रम चालवले जातात. दोन्ही अभ्यासक्रमांना चाळणी परीक्षेव्दारे प्रवेश दिला जातो. संपर्क-https://mituniversity.ac.in
(४) पारुल युनिव्हर्सिटीच्या, स्कूल ऑफ डिझाइनमार्फत बी.डिझाइन इन प्रॉडक्ट डिझाइन हा अभ्यासक्रम करता येतो. संपर्क-https://paruluniversity.ac.in/pid/bachelors-in-product-design/
(५) पर्ल ॲकॅडेमी या संस्थेने बॅचलर ऑफ डिझाइन इन प्रॉडक्ट डिझाइन, हा चार वर्षे कालवधीचा अभ्यासक्रम सुरु केला आहे. अर्हता – कोणत्याही विषयातील १२ वी. याच विषयातील पदव्युत्तर पदवी (एम.डिझाइन)सुध्दा या संस्थेत करता येते.
या अभ्यासक्रमांमध्ये, डिझाइन थिंकिंग, प्रॉडक्ट इनोव्हेशन, डिझाइन मॅनेजमेंट अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर अशासारख्या विविध कौशल्यसंचाचा विकास होईल याकडे लक्ष पुरवले जाते. मोठ्या संख्येने विविध वस्तुंच्या निर्मिती, सेवा, कार्यप्रणाली यांची प्रक्रिया सुलभ होण्यासाठी, या डिझायर्नसच्या सर्जनशीलतेचा उपयोग होऊ शकतो. राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कोणत्याही प्रकारची आव्हाने स्वीकरण्याची क्षमता या अभ्यासक्रमाव्दारे निर्माण केली जाते.
संपर्क https://www.pearlacademy.com/programs/bachelors-degree/product/bdes-product-design
सुरेश वांदिले