प्रतिभेच्या भोवतीची वलय श्रीमंती
शेक्सपिअरने लिहिलेलं किंवा हेंमिग्वेनं लिहिलेलं, किंवा होमर, व्यासमुनी, कालिदास, टॉलस्टाय यासारख्या कथित प्रतिभावंतांनी लिहिलेलं वाड्.मय हे अभिजात म्हणजेच क्लासिक समजण्याची मोठी चूक गेल्या पाच हजार वर्षापासून करण्यात येत आहे. खरं तर, या चुकिचं ग्लोरिफिकेशन खूप करण्यात आलय. म्हणजे असं की, अभिजात वाङमय प्रसवण्यासाठी अत्तुच्च कोटीची प्रतिभा पाहिजे, असं समजलं जातं. कदाचित ते खरंही असू शकतं. पण ही प्रतिभा नेमकी काय आहे ? ती कुठे असते ? आणि ती निवडकानांच कां प्रसन्न होते ? हे काही कुणी थेट आणि स्पष्ट सांगत नाही.
आडमार्गानं जाऊन प्रतिभा म्हणजे दैवी देणगी असं सुचवलं जातं. म्हणजे एकिकडे देव नाही म्हणायचा किंवा त्याच्या अस्तित्वावर प्रश्नचिन्हांची रांगोळी काढायची आणि दुसरीकडे प्रतिभेला देवाच्या रिंगणात सोडून द्यायचं. हा दुटप्पीपणा झाला. पण तो सहसा कुणी मान्य करत नाही. दैवी प्रतिभा, सामान्य प्रतिभा आणि प्रतिभाशून्य अशी वर्गवारी शतकानुशतकापासून करण्यात येत आहे. अभिजात वाङमयाची निर्मिती, ही प्रतिभावंतांनाच शक्य असल्याची बनवेगिरी आपण उघडकीस आणायचीच असा एकमेव ध्यास श्रीकांतनं घेतलाय.
एखादं यंत्र स्मार्ट म्हणून काम करतं म्हणजे ते काय करतं, तर मानवानं दिलेल्या त्याच्या आज्ञा पाळतं. हे यंत्र, आज्ञा पाळणारा सेवक नसतो. सेवक थोडातरी सारासार विचार करु शकतो. स्मार्ट यंत्र असा विचार करु शकेल का ? हा प्रश्न श्रीकांतनं स्वत:ला विचारला. म्हणजे त्याला जे हवं ते तो, गणिताची आकडेमोड करुन यंत्राला सांगेल. मात्र हे यंत्र, गणिताची अवघड आकडेमाड करताना स्वत:चा विचार करणार नाही. श्रीकांतच्या मेंदूतील विचाराप्रमाणेच हे यंत्र अविश्वसनीय गतिने आकडेमोड करुन आज्ञांचं पालन करेल. सध्या तरी असं आहे.
पण आपण या यंत्रालाच विचार करण्याची क्षमता निर्माण करुन दिली तर तो, अभिजात वाड्.मयाच्या कलाकृतींचा पाउुस पाडेल. आणि दैवी देणगीच्या प्रतिभेचा फोलपणाही उघडकीस येईल. नाही का ? श्रीकांतने स्वत:लाच विचारलं. सिगारेट शिलगावली. त्याचा आंनद घेण्यासाठी त्याने डोळे मिटले..
सिगारेटच्या धुराची आर्वतनं त्याच्या भवती निर्माण झाली. अंधारलेली खोली. डिम लाइट , बंद खिडकी, सर्वत्र धूर आणि उजव्या कोपऱ्यातील खिडकीजवळ बसलेला श्रीकांत हे दृष्य एखाद्या रहस्य मालिकेतील एखाद्या प्रसंगाचं नेपथ्य साकार करत होतं. या अशा वातावरणात गुंतून जायला आणि गुंग व्हायला श्रीकांतला आवडायचं. तासनतास तो अशा अवस्थेत सिगारेट शिलगावत बसून ध्यानस्थ होत असे. ही त्याची व्याख्या.
सिगारेट खूप खोलवर ओढायची आणि डोळे घट्ट बंद करुन, नाकातून हळूहळू धूर बाहेर सोडायचा. त्या सोडलेल्या धुराची असंख्य आवर्तनं त्याला नजरेआड असलेल्या भोवऱ्यात ढकलून देत असे. हा भोवरा श्रीकांतला प्रिय होता. या भोवऱ्याच्या तळाशी जेव्हा जेव्हा तो जायचा तेव्हा तेव्हा त्याला अभिजात वाड्.मय निर्मितीसाठी आवश्यक असणाऱ्या कथित दैवी प्रतिभेचा फोलपणा दिसायचा.
स्मार्ट यंत्राची अलगॉरिदम भाषा तो अवगत करत होता. ही भाषा शिकून यंत्राला विचार करणाऱ्या स्मार्ट बॉट्समध्ये रुपांतरीत करण्याचं कसब तो शिकू लागला होता.
अनेक शतकात जे घडलं नाही, ते आता आपण करुन दाखवायचं, हा त्याचा निर्धार होता. त्याने संगणकशास्त्राचा पदवी अभ्यासक्रम केल्यावर आपला मोर्चा तिकडे वळवला होता. स्टॅनफोर्डमधील कृत्रिम बुध्दीमत्तेच्या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी जीवाचं रान केलं होतं. दोन वर्षानंतर गुगलमध्ये महिना काही लाखांची नोकरी चालून आल्यावरही त्याने ती नाकारली आणि स्टॅनफर्डमध्येच कृत्रिम बुध्दीमत्तेच्या संशोधन अभ्यासक्रमात स्वत:स अडकवण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्टा केली. पुढे पाच वर्ष निश्चिंतीची होती. संशोधनाची भाषा, या भाषेचं गणित, गणितातील वळणं आणि वाटा आणि ते सारं यंत्राला शिकवणं किंवा त्याला तसं करायला लावणं, त्यासाठीचे प्रयोग यात श्रीकांतची पाच वर्ष भराभर निघून गेली.
दिवसरात्र या स्मार्ट यंत्राच्या सोबतीतच राहिल्यानं आणि त्यांच्यात जीव गुंतवल्यानं श्रीकांत, हाच यंत्र की त्याच्या अवती भवतीचे बॉटस, श्रीकांत असा प्रश्न, एकदा त्याच्या प्रोफेसरला पडला होता. या प्रश्नाचं उत्तर न देता श्रीकांत त्यांच्याकडे बघून हसला. हे हसणं कृत्रिम बुध्दीमत्तेसारखं कृत्रिम नसल्याचं प्रोफेसरांनी ताडलं. मात्र हे बॉटस् श्रीकांतचं संवदेनशून्य, भावनाशून्य सहोदर असल्याचं त्यांनी श्रीकांतच्या लक्षात आणलं. बॅटरी संपली की ते आणि इजिप्तच्या पॅगोडामध्ये अचेतन अवेस्थतेत असणाऱ्या ममीमध्ये काही फरक उरणार नाही. असं काहीसं श्रीकांतला सांगावं, असं प्रोफेसरांना वाटलं. पण असं काही न करता ते श्रीकांतच्या समोरुन निघून गेले.
बॉट्सच्या किचकट, क्लिष्ट आणि गुंतागुंतीच्या अलगॉरिदमचं आपलं ज्ञान आणि संशोधन हे अभिजात साहित्य निर्मितीचं मिथक दूर करण्यासाठी सक्षम असल्याची श्रीकांतची खात्री हळूहळू पटू लागली.
त्याने आपल्या एका बॉट्सला २१ व्या शतकातीलच नव्हे सर्वकालीक श्रेष्ठ प्रतिभावंत करण्याचा विडा उचलला. दैवी देणगी नव्हे तर गणित ठरवेल, प्रतिभेच्या भोवती असलेल्या वलयाची श्रीमंती, असं श्रीकांत त्या बॉट्सकडे बघत उद्गारला. बॉट्सच्या निर्विकार डोळ्यात आणि सपाट चेहऱ्यावर काहीही परिणाम झाला नव्हता.
काही कोटी शब्दसंपत्तीची या बॉट्सला ओळख करुन देण्याची क्षमता श्रीकांतने प्राप्त केली होती. सगळया कथित अभिजात वाङमयाचा डेटा त्याने मोठ्या कष्टाने बॉट्समध्ये टाकणं सुरु केलं. त्यात त्याची बरीच उर्जा आणि महिने खर्च झाले.
श्रीकांतची जेव्हा खात्री पटली की, आता आपण या बॉट्सकडून कोणत्याही प्रकारातील अभिजात वाड्.मयाची कोणत्याही क्षणी निर्मिती करु शकतो, तेव्हा त्याने बॉट्सला निर्देश देणं सुरु केलं.
या बॉट्सला काही एक नाव असावं म्हणून श्रीकांतनं त्याला, व्यास टू असं नाव दिलं हे जेव्हा त्याने बॉट्सला सांगितलं, तेव्हा तो उदगारला, मी व्यास टू, होऊ शकत नाही. व्यास एकच होते. मी बॉट आहे. मला शोभेल असं नाव दे.
खरं तर, हा बॉट्सचा उध्दटपणा होता. एरव्ही श्रीकांतला या उध्दटपणाचा रागही आला असता. पण त्याच्या जेव्हा लक्षात आलं की, हा बॉट्स स्वत:हून सांगतो की, तो व्यास टू नाही, याचा अर्थ, त्याच्यासाठी विकसित केलेलं अलगॉरिदम, हे त्याला स्वतंत्र विचार करण्यासाठी मदत करतेय. श्रीकांतनं स्वत:शी बोलला.
या शक्यतेनं तो इतका आंनदला की, त्याने बॉट्सला घट्ट आलिंगन देण्याचा प्रयत्न केला. पण बॉट्सच्या यांत्रिक जाळ्यामुळे त्याचा हा प्रयत्न अयशस्वी राहिला.
बॉट्स, तुला कोणते नाव हवं मग, त्याने विचारलं…
त्यासाठी तुझी प्रतिभा पणाला लावना, बॉट्स म्हणाला.
यात प्रतिभेचा काय संबंध, श्रीकांतनं बॉटसला प्रतिप्रश्न केला.
अरे, प्रतिभा असली तर उत्तम नाव सूचेल की नाही ? तुला काय सुचलं व्यास टू, होमर फिफ्थ कां नाही ?
हे रबिश आहे..
ते मी कसं काय सांगणार ?…बॉटस् म्हणाला.
बॉट्सच्या कथनाने श्रीकांत विचारमग्न झाला. कोट्यावधी शब्दांनी कुबेर असलेला हा बॉट्स आपल्या प्रतिभेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण करतो, हे काही श्रीकांतला विशेष आवडलं नाही. त्याचा, स्वीच ऑफ करावा किंवा त्याच्या मानेजवळील स्क्रु काढून त्याची मान आणि धड वेगळं करावी आणि त्याचं अवतार कार्य संपवावं असं श्रीकांतला वाटलं. पण हा विचार क्रुर आणि निर्दयी असून आपल्या ज्ञानकक्षेला लांछन आणणारा असल्याचं त्याच्या लक्षात आलं आणि त्याने बॉट्सच्या बोलण्याला कोणताही प्रतिसाद न देता, आपलं काम पुढं सुरु ठेवलं. श्रीकांतचा बॉट्स कोणत्याही नामाविना आपल्या पुढच्या कामगिरीसाठी सज्ज झाला.
मोजता येणार नाही इतक्या असंख्य शक्यतांचा विचार करण्याचे निर्देश श्रीकांत बॉट्सला देऊ शकला. कथित उत्तम वाड्.मय निर्माण करणाऱ्यांनी प्रचंड प्रमाणावर उत्तमोत्तम साहित्य वाचलं असतं, असं म्हणतात वा सांगितलं जातं किंवा समजलं जातं. प्रतिभावंतांसाठी ही काही पूर्वअट नाही. पण ९९.९९ टक्के साहित्यिक या वर्तुळातूनच गेले असतात. भाषा समृध्दीसाठी , शब्दसंपत्तीच्या वाढीसाठी, शैलीच्या निर्मितीसाठी , आकलनशक्ती वाढवण्यासाठी अधिकाधिक वाचायला हवं. असा एक सिध्दांत आहे. त्या सिध्दांतची शिडी या साहित्यिकांनी चढलेली असते.
पण एखादा कथित प्रतिभावंत लेखक, वाचून वाचून किती वाचणार ? किती शब्द पाठ करणार ? त्याला तर मर्यादा आहेतच. पण बॉट्सचं तसं नाही. तो कितीही आणि काहीही वाचू शकतो. मेंदूत संग्रही ठेवू शकतो. त्यातील शब्द शोधून शोधून स्वत:ची शब्दसंपत्ती वाढवू शकतो. एक लेखक कल्पनाही करु शकणार नाही अशा आकाशगंगेतील ताऱ्यांएवढ्या कल्पना त्याला सुचून तो त्यावर पाहिजे त्या, साहित्यकृतीचं सर्जन करु शकतो. श्रीकांतनं स्वत:शी बोलला. पहिली मानवीय सत्य गोष्ट त्याला ठाऊक होती. आता दुसरी, मानवी क्षमतेच्या पलिकडे असलेलं तथ्य त्याला तंत्राच्या मदतीने बॉट्सच्या
द्वारे सिध्द करावयाचं होतं.
गेल्या कित्येक शतकात किंवा मानवाच्या जन्मापासूनच जे काही घडू शकलं नव्हतं, ते आता हा आपला बॉट्स करेल. पाहिजे त्या प्रकारातील सर्वोत्कृष्ट साहित्य तो प्रसवेल आणि प्रतिभेला, काही मक्तेदारांचीच गुलाम करण्याची जी चूक मानवाने आतापर्यंत केली ती चूक दुरुस्त होईल. याची खात्री श्रीकांतला पटली आणि त्याने बॉट्सला निर्देश देणं सुरु केलं.
हे निर्देश देताना पहिल्या दोन मिनिटातच श्रीकांतला प्रश्न पडला की आपण याला कशाचं निर्देश द्यायचं.
कविता.. कोणत्या प्रकारातील.. गेय.. मुक्तछंद… आधुनिक… महाकाव्य.. भारुड… सुनित.. हायकू.. असे शंभराहून प्रकार होते. विषय.. ते असंख्य होते.. शब्दसंख्या– ते कसं ठरवणार ?
श्रीकांतला गोंधळला. या गोंधळातच त्याने बॉट्सला, तुझं तूच ठरवं, अशी सूचना केली.
यावर बॉट्स ढिम्म राहिला. त्याच्याकडून हो किंवा नाही असं काही उत्तर आलं नाही.
पुन्हा श्रीकांतने त्याला हाच प्रश्न विचारला.
कोट्यावधी शब्द माहीत असणं, म्हणजे कविता लिहिण्याची पात्रता होऊ शकत नाही. बॉट्स उत्तरला..
मग काय शक्य होऊ शकतं..
फार तर महा-महाशब्दकोश होईल. मी फक्त शब्द आणि त्याच्या विविध छटा वेगानं पकडू शकत आहे. ते कशात मांडायचं हे कळत नाहीत.
प्रेमासाठी मांड..
कोणते प्रेम…
म्हणजे.. श्रीकातनं आश्चर्यानं विचारलं..
रावणाचं मंदोदरीवरचं प्रेम, सितेचं लवकुशावरील प्रेम ,मर्लिन मन्रोचं जॉन केनेडीवरचं, मीरेचं श्रीकृष्णावरील प्रेम, चंद्राचं पृथ्वीवरील प्रेम, ओसामाचं धर्मावरील प्रेम…हे तुला सांगावं लागेल ना…
ते तू ठरवू शकत नाहीस का..
कालीदासास कसं शक्य होतं..
तो प्रतिभावंत होता…
तू सुध्दा आहेस, तू स्मार्ट आहे. सगळया भाषेतील साहित्याचं तू सिंथेसीस केलं आहे. अब्जावधी शब्दछटा तुझ्या मेंदूत चितारल्या गेल्या आहेत. यापेक्षा आणखी कोणती प्रतिभा हवी.
ही फक्त आकडेमोड आहे.…बॉट्स म्हणाला आणि शांत झाला…
श्रीकांतकडे याचं सध्यातरी उत्तर नाही.. बॉट्सला त्याने शिकवलं. हुषार केलं.. प्रज्ञावंत केलं.. पण त्याची प्रज्ञा आकडेमोडिच्या सापळयातच अडकलीय.. या गुंत्याचं काय ? श्रीकांत स्वत:शीच बोलला… त्याने सिगारेट शिलगावली आणि धुराच्या आर्वतनाच्या तळाशी स्वत:ला ढकलून दिलं….