सर्जनशीलता आणि नावीन्याचा ध्यास
भारत आणि जगातील डिझाइन (अभिकल्प) क्षेत्र सध्या उत्क्रांतीचा अनुभव घेत आहे. या क्षेत्रात वाढलेला डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर, बहुज्ञानशाखीय कौशल्याचा वापर यामुळे हे क्षेत्र आमुलाग्र बदलले दिसते. या क्षेत्रात युझर एक्सपिरिअंन्स (यूक्स) (ग्राहकानुभव), युझर इंटरफेस (यूआय) (ग्राहकास सुलभतेनं वापरता येण्याजोगा संगणकीय प्रोग्रॅम), यावर डिझाइन प्रक्रियेमध्ये लक्ष केंद्रित करण्यात येतं. डिजिटल प्रॉडक्ट (उत्पादने) साठी यूएक्स आणि यूआय डिझाइन महत्वाचं ठरु लागलय. संयुक्त राष्ट्रांच्या शास्वस्त विकास धैय्यानुसार यापुढे पर्यावरणपूरक बाबींचा समावेश डिझाइन प्रकल्पांमध्ये करणं अपेक्षित आहे. डिझाइन प्रकल्पात, “हँड-हेड-हार्ट” (हात-मस्तिष्क-ह्रदय) यांच्या सर्वसमावेशक समावेशानं विश्लेषणात्मक विचारसरणी, भावनिक जोडणी आणि प्रत्यक्ष कार्यान्वयनातून नावीन्यपूर्ण आणि सर्जनीशील डिझाइन प्रक्रियेला गती मिळू शकते. ग्राहकांच्या गरजा जाणून घेण्यासाठी विश्लेषणात्मक मन डिझायनरकडे असणं अपेक्षित आहे. यासाठी त्याला आधुनिक तंत्रकौशल्य हस्तगत करणं करावं लागतं.
डिझायनर्सला डिझाइन क्षेत्रातील आधुनिक प्रवाह, तंत्रज्ञानाची माहिती आणि उद्योगांचा गरजा यांची माहिती असणं व त्यादृष्टीने त्याने स्वत:ला अपग्रेड करणं आवश्यक असतं. नव्या संकल्पना आणि नव्या तंत्रज्ञनाचा त्याने खुल्या दिलाने स्वीकार करायला हवा.
कोर्सेरा, उदेमी, लिंक्डइन लर्निंग, ग्रोथ स्कूल, मेटव्ही या सारख्या ऑनलाइन शैक्षणिक प्‍लॅटफॉर्मवर डिझाइन क्षेत्रातील नव्या प्रवाहांच्या अनुषंगानं वेगवेगळया प्रकारचे अभ्यासक्रम सुरु करण्यात आले आहेत. त्याचा उपयोग करुन स्वत:ला अपडेट ठेवणे शक्य होऊ शकतं.
यशसूत्रे
(१) डिझाइनच्या क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी पारंपरिक कौशल्य आणि ज्ञानाऐवजी नव्या कौशल्यसंचाचा सतत स्वीकार करण्याची तयारी ठेवली पाहिजे. (२) यू एक्स आणि यू आय डिझाइन तंत्र, कोडिंग भाषा, थ्रीडी मॉडेलिंग, ऑगमेंटेंड रिॲलिटी, व्हर्च्युअल रिॲलिटी तंत्रज्ञान, जनरेटिव्ह आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स या साधनांचा वापर करण्याची क्षमता विकसित केली पाहिजे.
(३) याक्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी अधिकाधिक अनुभव मिळवणं आवश्यक ठरतं. त्यामुळे इंटर्नशीप किंवा मुक्तकार्य (फ्रीलांसिंग) अंगिकारुन कामाचा प्रत्यक्ष अनुभव मिळवायला हवा. त्यामुळे तुमच्या कौशल्यात वाढ होतेच शिवाय उद्योगजगत वा ग्राहकांच्या प्रत्यक्ष अपेक्षा आणि गरजा नेमक्या कोणत्या आहेत याची स्वयंस्पष्ट कल्पना येते.
(४) या क्षेत्रातील तज्ज्ञांच्या सांगण्यानुसार संवादकौशल्य, सादरीकरण कौशल्य, नेतृत्व, नाविन्यपूर्ण कार्यशैली अशा सारख्या कौशल्यांचाही विकास करणं यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक आहे.
व्हिज्युएल कम्युनिकेशन – या क्षेत्रातील डिझायनरला रंगसंगतीचं सखोल ज्ञान, टायपोग्रॅफीचं ज्ञान, रेखांकन आणि महिती आलेखनाचं तंत्र व कौशल्य अपेक्षित असतं. कोणताही संदेश डिजिटली प्रभावीपणे दर्शक/वाचकापर्यंत पोहचण्यासाठी या बाबींची अत्याधिक गरज असते. सध्याच्या माहितीच्या प्रचंड माऱ्यात, व्हिज्युअल कम्युनिकेटर हा अत्यंत महत्वाचा घटक ठरु लागलाय. प्रभावी आणि खिळवून ठेवणाऱ्या दृष्यात्मक मांडणीव्दारे कोणताही संदेश अथवा माहिती ग्राहकांपर्यंत प्रभावीरीत्या पोहचू शकते. प्रेक्षक/वाचकांचा एखाद्या बाबीला खिळून राहण्याचा कालावधी दिवसेंदिवस कमी होत चाललाय. त्यामुळे माहितीची उतरंड ही कलात्मरित्या केली जाते. दर्शकासमोर ही माहिती जाताच ती त्याने बघितली अथवा वाचली पाहिजे, असा त्याचा प्रभाव असतो.
इंडस्ट्रियल डिझाइन- एखादे घड्याळ असेल किंवा घरासाठीचे फर्निचर असेल, कॉफीचा मग असेल किंवा नवी कार असेल, प्रत्येक उत्पादन /वस्तूसाठी , इंडस्ट्रियल डिझाइनच्या संकल्पनांचा वापर महत्वाचा ठरतो. या संकल्पनांमुळे या वस्तू किंवा उत्पादन ग्राहकांच्या गरजा भागवणाऱ्या, समकालीन सौंदर्याच्या तत्वांना स्वीकारणाऱ्या आणि स्पर्धात्मक असतात. भारतातील उत्पादन अथवा निर्मिती क्षेत्राची झपाट्याने वृध्दी होत असल्याने नावीन्यपूर्ण संकल्पनांना अंगिकारणाऱ्या इंडस्ट्रियल डिझायनर्सना यापुढे अधिकाधिक वाव राहणार आहे.
डिझाइनमधील नावीन्यता- भारतात डिझाइन क्षेत्राला १९६० ते १९७० च्या दशकात महत्व प्राप्त होण्यास प्रारंभ झाला. या काळात कृषी आधारित अर्थव्यवस्थेकडून औद्योगिक क्षेत्राकडे भारतीय अर्थव्यवस्था वेगाने झुकू लागली. आर्थिक उदारणीकरण आणि औद्योगिकीकरण यांची सांगड घालणं सुरु झालं. त्यामुळे उत्पादनांमध्ये स्पर्धात्मकता वाढीस लागली. निर्यातीला चालना मिळाली. त्‍यानंतर डिझाइन या क्षेत्राचा एक महत्वाचा करिअर पर्याय म्हणून विकास होऊ लागला. प्रारंभी इंडस्ट्रियल डिझाइन, फॅशन डिझाइन आणि व्हिज्युअल कम्युनिकेशन या तीन क्षेत्रांचाच बोलबाला होता. मात्र गेल्या काही वर्षात, इंटरनेट तंत्रज्ञानाच्या आगमनानंतर डिझाइन प्रक्रियेमध्ये आमुलाग्र बदल घडू लागले. त्यातूनच डिजिटल प्रॉडक्ट डिझाइन, सर्व्हिस डिझाइन या नव्या क्षेत्रांचा उदय झाला.
सध्या डिझायनर्स हे नव्या उत्पादकांसाठी व्युहात्मक संरचना करण्यात सुध्दा सहभागी होताना दिसतात. डिझाइन फॉर बिझिनेस (व्यवसायासाठी अभिकल्प) या तत्वाचा वापर करुन डिझायनर्स उद्योजकतेचा स्वीकार करु लागले आहेत.
सर्जनशील संकल्पनांचा प्रभावी वापर करण्याची क्षमता असणाऱ्या व ते तंत्र आणि कौशल्य हस्तगत करणाऱ्या उमदेवारांना सध्या करिअरच्या विपुल संधी उपलब्ध होत आहेत.
गेल्या काही वर्षात भारताने डिजिटल तंत्रज्ञानाचा स्वीकार अतिशय झपाट्याने केला आहे. सेमीकंडक्टर (अर्धवाहक) मिशनला गती देण्‍यात आल्याने डिजिटल प्रॉडक्टसच्या निर्मितीला वेग मिळाला आहे. त्यामुळेच या क्षेत्रात करिअरच्या विविधांगी संधी निर्माण होताना दिसताहेत. तंत्रज्ञानआधारित उद्योगामध्ये डिजिटल तंत्राचा वापर वाढल्याने देश आणि विदेशातील ग्राहकांना डिझायनर्स सॉफ्टेवअर्सचा पुरवठा करावा लागतो. त्यामुळे अशा डिझायनर्सची मागणी लक्षणीय रित्या वाढलेली दिसते. आधी सॉफ्टवेअर तयार करणारे प्रोग्रॅमर डिझाइनचा निर्णय घेत असत. मात्र मोबाइल आणि इंटरनेटच्या वाढत्या प्रभावामुळे ग्राहककेंद्री व त्याला सहज सुलभतेनं हाताळता येऊ शकेल अशा ॲप्स आणि सॉफ्टवेअरची निर्मिती करणं ही काळाची गरज बनलीय. त्यामुळे युझर एक्सपिरिअंस डिझायनर्स हे, या नव्या तंत्रक्षेत्रात कळीची भूमिका बजावू लागले आहेत.
डिजिटल प्रॉडक्ट डिझाइन- या क्षेत्रात ॲप्स, संकेतस्थळ, परस्परांशी संपर्क करु शकणारी यंत्रणा यांचा समावेश असतो. यू-एक्स डिझायनिंग व्यावसायिक संकल्पनेशी जोडली जाते. त्याव्दारे उत्पादनाच्या वेब पृष्ठाला अधिक प्रभावी केलं जातं. याशिवाय काही दृष्यात्मक कचरा किंवा अडगळीच्या समस्या असल्यास त्या सोडवल्या जातात. त्यामुळे ग्राहकांच्या तक्रारी येत नाहीत किंवा त्या तक्रारींची संख्या अत्यल्प असते. यूआय डिझायनर हा संबधित उत्पादनाची माहिती देणाऱ्या वा सांगणाऱ्या वेब पृष्ठाचं डिझाइन करतो. संकेतस्थळ, ॲप किंवा व्हीडिओ गेम ग्राहक बघत असताना अशी आकर्षक पृष्ठं त्याला खिळवून ठेवतात.
सर्व्हिस डिझाइन- आतिथ्यशीलता (हॉस्पिटॅलिटी), आरोग्युविधा (हेल्थकेअर) सेवा उद्योग किंवा इतर कोणत्याही सेवा उद्योगांना व्यक्तीनिहाय अनुभव मिळवून द्यावा लागतो. सर्व्हिस डिझायनर्स हे मानवी वर्तणूक आणि भावना लक्षात घेऊन मानवीमन केंद्रित डिझाइन्स करण्याची प्रक्रिया अवलंबतात. व्यक्तींचा परस्पर संबंध दिवसेंदिवस कमी होत चाललाय तसेच विविध कार्यकारी जागा आणि व्यक्तींचाही संपर्क कमी होत चाललाय. प्रत्येक व्यक्तीला स्वत:च्या खाजगी पर्यावरणात काम करायला, रेंगाळायला आणि राहायला आवडू लागलंय. त्यामुळे त्याच्या डिजिटल विश्वाला अधिक आकर्षक, खिळवून ठेवणारं, त्याला गुंतवून ठेवणारं व त्याला आनंद देणारं डिझाइन्स करणं आवश्यक झालय. त्यामुळे व्हिज्युअल कम्युनिकेशन, ग्रॅफिक डिझाइन युझर इंटरफेस डिझाइन, आदी डिझाइन संकल्पनांमधील सीमारेषा धुसर होत आहेत. त्यामुळे आता डिझायनर्सना नव्या संकल्पना आणि तंत्र कौशल्याला अंगिकारणं गरजेचं झालंय.
बॅचलर ऑफ डिझाइन हा अभ्यासक्रम केल्यावर अशा संधींच प्रवेशव्दार उघडू शकतं. हे डिझायनर्स स्वत:चं स्टार्टअपसुध्दा सुरु करु शकतात. मोठे कॉर्पोरेट, उद्योग समुहांमध्ये सुलभतेनं प्रवेश मिळू शकतो. चांगल्या दर्जेदार संस्थेतून ही पदवी प्राप्त केलेल्या उमेदवारांना सध्या वार्षिक १२ लाखाचं पॅकेज मिळू शकतं. संबंधित विद्यार्थ्याची गुणवत्ता, दर्जा, गती आणि सर्जनशीलता लक्षात घेऊन हे पॅकेज ४० ते ५० लाखांपर्यंतही जाऊ शकतं.
०००
सिम्बॉयसीस इंस्टिट्यूट ऑफ डिझाइन- या संस्थेत (१) कम्युनिकेशन डिझाइन, या शाखेत ग्रॅफिक डिझाइन, व्हीडिओ फिल्म डिझाइन, डिझाइन, ॲनिमेशन फिल्म डिझाइन, युझर एक्झपिरिअंस डिझाइन या विषयांमध्ये आणि (२) इंडस्ट्रिअल डिझाइन शाखेत या प्रॉडक्ट डिझाइन, इंटेरिअर स्पेस डिझाइन या विषयांमध्ये स्पेशलायझेशन करता येतं. अर्हता- कोणत्याही विषयातील १२ वी उत्तीर्ण. प्रवेशासाठी संस्थेमार्फत घेण्यात येणाऱ्या चाळणी परीक्षा घेतली जाते. संपर्क- २३१/४ ए,विमान नगर, पुणे-४११०१४, दूरध्वनी-०२०-२६५५७२१०, संकेतस्थळ- www.sid.edu.in, ईमेल- admissions@sid.edu.in
सुरेश वांदिले