भारताला ७५०० किलोमीटरपेक्षा अधिक सागरी किनारा लाभला आहे. देशात १२ मोठे आणि २०० इतर बंदरे आहेत. भारताचा व्यापर आणि विकासात सागरी क्षेत्र अत्यंत महत्वाची भूमिका बजावत असते. एकूण ९८ टक्के व्यापार सागरी मार्गाने होतो. हा व्यापार देशाच्या एकूण व्यापार मूल्याच्या ६८ टक्के आहे. सागरी संसाधानांचा पुरेपुर वापर करण्यासाठी निती आयोगाने, निळ्या अर्थनीती (ब्ल्यू इकॉनॉमी) ला
अधिक चालना देण्याची शिफारस केली आहे. त्यामुळे पुढील काळात या क्षेत्रात देशात व परदेशात विविध करिअर संधी निर्माण होतील. सध्याच भारत हा या क्षेत्रातील मनुष्यबळ पुरवणारा जगातील पाचवा क्रमांकाचा देश ठरलाय.
पुढील काळात सागरी वाहतुकीची वाढ गतिने होणार असल्याने या क्षेत्रातील प्रशिक्षित मनुष्यबळाची गरजही वाढेल. त्याअनुषंगाने इंडियन मेरिटाइम युनिव्हर्सिटी (आयएमयू) ने सुरु केलेले अभ्यासक्रम उपयुक्त ठरु शकतात.
भारत सरकारच्या सागरी विकास मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत असणाऱ्या या संस्थेला केंद्रीय विद्यापीठाचा दर्जा देण्यात आला आहे. या संस्थेत पदवी, पदव्युत्तर पदवी आणि संशोधनात्मक अभ्यासक्रम सुरु करता येतात. या संस्थेचे देशात सहा ठिकाणी कॅम्पस आहेत. सागरी वाहतूक उद्योगाच्या गरजा भागवणाऱ्या सध्याच्या काळाशी सुसंगत असणारे हे अभ्यासक्रम आहेत.
खडतर परिश्रम करण्याची तयारी, सागरावरील कोणतेही आव्हान स्वीकारण्याची मानसिकता असलेल्या तरुणांसाठी सागरी वाहतुकीच्या क्षेत्रात उत्कृष्ट करिअर घडवता येणे शक्य आहे.
मरिन इंजिनिअरिंग आणि नॉटिकल सायन्स हे अभ्यासक्रम करण्याची इच्छा असणाऱ्या विद्यार्थ्यांचे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुदृढ असणं आवश्यक आहे. कारण या उमेदवारांना सागरी पर्यावरणात काम करायचं असतं. हे पर्यावरण अत्यंत बेभरवशाचे असून त्यात कोणत्याही क्षणी अनपेक्षित बदल घडण्याची शक्यता कायम लक्षात ठेवावी लागते.
सागरी प्रवास हा मोठ्या कालावधीचा असतो. त्यामुळे अनेकदा बरेच दिवस वा महिने सागरावर राहावं लागतं. त्यादृष्टिने शारीरिक क्षमतेची मानके डायरेक्टोरट जनरल ऑफ शिपिंग यांनी निर्धारित केली आहेत. या मानकांच्या विस्तृत माहितीसाठी संपर्क संकेतस्थळ– http://www.dgshipping.gov.in/Content/MaritimeHealthBranch.aspx.
पदवी अभ्यासक्रम
(१) बी.एस्सी इन नॉटिकल सायन्स (चेन्नई, नवी मुंबई आणि कोची कॅम्पस), (२) बीटेक- मरिन इंजिनीअरिंग (चेन्नई कोलकता, मुंबई पोर्ट ट्रस्ट कॅम्पस), (३) बीटेक-नॅव्हल आर्किटेक्चर ॲण्ड शिप बिल्डिंग इंजिनीअरिंग, ( विशाखापटट्टणम कॅम्पस) (४) बीटेक-नॅव्हल आर्किटेक्चर ॲण्ड ओशन इंजिनीअरिंग,( विशाखापटट्टणम कॅम्पस), (५) डिप्लोमा इन नॉटिकल सायंस (चेन्नई, नवी मुंबई आणि कोची कॅम्पस), (६) बीबीए लॉजिस्टिक्स, रिटेलिंग ॲण्ड ई-कॉमर्स, (चेन्नई आणि कोची कॅम्पस) (७) बीबीए लॉजिस्टिक्स(एक वर्षाच्या इंटर्नशीपसह)
प्रवेश प्रक्रिया
बी.टेक इन मरिन इंजिनिअरिंग, नॅव्हल आर्किटेक्चर ॲण्ड ओशन इंजिनीअरिंग,नॅव्हल आर्किेटेक्चर ॲण्ड शिप बिल्डिंग, बी.एस्सी इन नॉटिकल सायन्स आणि डिप्लोमा इन नॉटिकल सायन्स या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी दरवर्षी मे किंवा जून महिन्यात कॉमन एन्ट्रन्स टेस्ट (इंडियन मेरिटाइम युनिव्हर्सिटी-सीइटी/आयएमयू-सीइटी) देशभरातील विविध शहरांमध्ये घेतली जाते.
यंदा ही परीक्षा ६ जून २०२४ रोजी मुंबई, नागपूर, नासिक, सोलापूर आणि पुणे या या केंद्रांवर घेतली जाईल. अर्ज भरण्याची शेवटची तारीख ५ मे २०२४.
(सेंट्रल युनिव्हर्सिटी एन्ट्रस टेस्ट- अंडर ग्रॅज्युएट, ही परीक्षा दिलेल्या उमेदवारांना बीटेक अभ्यासक्रमांमध्ये मर्यादित स्वरुपात प्रवेशाची संधी दिली जाते. तिसऱ्या फेरीनंतर जागा शिल्लक राहिल्यास अशा उमेदवारांना प्रवेश दिला जातो.)
बीबीए अभ्यासक्रमाला सीयुइटी-युजी मधील गुण किंवा प्रथम येणाऱ्यास प्रथम प्रवेश या तत्वावर प्रवेश दिला जातो. सीयुइटी-युजी मधील गुणांना अधिक प्राधान्य दिलं जातं. दोन्ही पध्दतीच्या प्रवेश प्रक्रियेत सहभागी होऊ इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांना १२ वीतील कोणत्याही शाखेत किमान ५० टक्के गुण मिळायला हवेत.
पदवी अभ्यासक्रमाच्या या चाळणी परीक्षेत बहुपर्यायी वस्तुनिष्ठ स्वरुपाचे २०० प्रश्न विचारले जातात. या प्रश्नांमध्ये १२ वीच्या अभ्यासक्रमावर आधारित इंग्रजी, सामान्य कलचाचणी, भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, गणित या विषयांचे प्रश्न विचारले जातात. पेपरचा दर्जा हा १२ वीचा असतो.
बी.एस्सी इन नॉटिकल सायन्स –
हा अभ्यासक्रम केलेल्या उमेदवारांना सी-फेअरर्स या पदनामापासून सुरु होणारी करिअर संधी मिळते. जहाजाचा प्रवास सुरु असतो, तेव्हा जहाजाचे कार्यान्वयन, देखभाल, दुरुस्ती, स्वच्छता, जहाजावरील खानपान व्यवस्थापन, इतर कर्मचारी आणि कामगार यांची तरतूद आदी कामे या उमेदवारांना करावी लागतात. भारतीय सी-फेअरर्सची कार्यक्षमता, गुणवत्ता आणि दर्जा उत्कृष्ट असल्याने त्यांना जगभरातून मोठी मागणी आहे. या उमेदवारांना मालवाहू जहाजांच्या संनियंत्रणाचे काम, सागरावरील दळवळणासाठी आवश्यक असलेले कौशल्य शिकवलं जातं.
करिअर संधी
हा अभ्यासक्रम केलेल्या विद्यार्थ्यांना पुढील करिअर संधी मिळू शकतात- (१) मरिन ऑपरेशन्स मॅनेजर, (२) मरिन इंश्युरन्स स्पेशॅलिस्ट, (३) मरिन टर्मिनल मॅनेजर, (४) शिपिंग एजंट, (५) डेक ऑफिसर, (६) मरिन पायलट, (७) मरिन टेक्निशिअन
काय शिकाल?
कॉम्प्युटर सायन्स, नॉटिकल फिजिक्स, टेरेस्टेरिअल नेव्हिगेशन, जनरल शिप नॉलेज, नॉटिकल मॅथेमॅटिक्स, कम्युनिकेशन इंग्लिश, नॉटिकल इलेक्ट्रॉनिक्स, ॲप्लाइड फिजिक्स ॲण्ड इलेक्ट्रिसिटी, शिप ऑपरेशन्स टेक्नॉलॉजी, शिप कंस्ट्रक्शन, ॲप्लाइड मॅथेमॅटिक्स ॲण्ड फिजिक्स, शिप मॅनेजमेंट, स्पेशलाइज्ड कार्गो हँडलिंग, सेलेस्टिअल नेव्हिगेशन, नॅवल आर्किटेक्चर, कोस्टल नेव्हिगेशन, कोलिजन प्रिव्हेंशन रेग्युलेशन, शिप ऑपरेशन टेक्नॉलॉजी, मरिन इंजिनिअरिंग वर्कशॉप, सिमॅनशिप, ब्रिज इक्विपमेंट्स आणि ॲण्ड वॉच कीपिंग, कार्गो मेटिओरॉलॉजी, ऑटोमेशन ॲण्ड कंट्रोल सिस्टिम, शिप स्टॅबिलिटी, शिप मेंटनन्स आणि इर्मजन्सी, लाइफ सेव्हिंग ॲण्ड फायर फायटिंग अप्लायंसेस
अर्हता– (१) बी.एस्सी इन नॉटिकल सायन्स- खुल्या संवर्गातील विद्यार्थ्यांना १२ वी विज्ञान परीक्षेत, भौतिकशास्त्र, गणित आणि रसायनशास्त्र या विषयासह ६० टक्के गुण मिळणे आवश्यक. १० वी आणि १२ वीमध्ये इंग्रजी विषयात किमान ५० टक्के गुण मिळणे आवश्यक. अनुसूचित जाती आणि जमाती संवर्गातील उमेदवारांना एकूण गुणांमध्ये ५ टक्के सूट. इंग्रजी विषयासाठी ही अट लागू नाही. कालावधी– तीन वर्षे.
(२) डिप्लोमा इन ॲप्लाइड नॉटिकल सायन्स – १२ वी विज्ञान परीक्षेत, भौतिकशास्त्र, गणित आणि रसायनशास्त्र या विषयासह ६० टक्के गुण मिळणे आवश्यक किंवा ६० टक्के गुणांसह भौतिकशास्त्र, गणित आणि रसायनशास्त्र या विषयासह बी.एस्सी किंवा ६० टक्के गुणांसह बी.एस्सी इन इलेक्ट्रॉनिक्स. तीन वर्षाच्या या अभ्यासक्रमात एका वर्षी भौतिकशास्त्राचा अभ्यास केलेला असावा किंवा मान्यताप्राप्त शिक्षणसंस्थेतील ५० टक्के गुणांसह बी.ई/बी.टेक पदवी. १० वी आणि १२ वीमध्ये इंग्रजी विषयात किमान ५० टक्के गुण मिळणे आवश्यक. अनुसूचित जाती आणि जमाती संवर्गातील उमेदवारांना एकूण गुणांमध्ये ५ टक्के सूट. इंग्रजी विषयासाठी ही अट लागू नाही. कालावधी –एक वर्षं
बी.टेक इन मरिन इंजिनिअरिंग
मर्चंट नेव्हीच्या क्षेत्रात, व्यापारी व प्रवासी जहाजाचं संनियंत्रण करणाऱ्या कप्तानाचं महत्व फार मोठं असतं. अशा जहाजाची सुरक्षा – देखभाल- दुरुस्ती आणि सुव्यवस्थित व्यवस्थापनाचं कौशल्य प्राप्त केलेल्या उमेदवारांना चांगली मागणी आहे.
या अभ्यासक्रमात मेकॅनिकल इंजिनिअरिंग आणि मरिन इंजिनिअरिंगचे सैध्दांतिक आणि प्रात्यक्षिक ज्ञान प्रदान केलं जातं. याद्वारे व्यापारी जहाजाच्या यंत्रसामग्रीची हाताळणी , देखभाल आणि दुरुस्ती करणं सुलभ जातं. जहाजाची यंत्रसामग्री, इंजिन यांची देखभाल दुरुस्तीजहाजाचे सुरळित कार्यान्वयन करणे, अशासारखी कामे मरिन इंजिनीअरला करावी लागतात. त्यामुळे ही यंत्रणा सुरक्षित आणि सुव्यस्थितीत ठेवण्याचं कौशल्य आणि ज्ञान असणं गरजेचं आहे. ही गरज, बी.टेक इन मरिन इंजिनिअरिंग हा अभ्यासक्रम पूर्ण करतो. या अभ्यासक्रमाचा कालावधी चार वर्षे आहे.
करिअर संधी
हा अभ्यासक्रम केल्यावर संबंधित उमेदवाराचे करिअर, मर्चंट किंवा व्यापारी जहाजावर ज्युनिअर इंजिनीअर म्हणून सुरु होते. या जहाजावर विशिष्ट कालावधी घालवल्यानंतर आणि डायरोक्टोरेट जनरल ऑफ शिपिंग, यांच्या वतिने घेण्यात येणारी परीक्षा द्यावी लागते. त्यानंतर हा अभियंता, जहाजाचा मुख्य अभियंता बनण्यासाठी पात्र ठरतो.
करिअर संधी- (१) मरिन इंजिनीअर, (२) प्रोजेक्ट मॅनेजर, (३) ऑपरेशन मॅनेजर, (४) मरिन सर्व्हेअर, (४) कंसलटंट, (५) रिसर्चर
सुरेश वांदिले