भारताच्या अंतराळ विज्ञानक्षेत्राची झेप विस्मयकारक असून २०२५ पर्यंत या क्षेत्राची वाढ १३ बिलियन डॉलर्स पर्यंत पोहचण्याचा अंदाज या क्षेत्रातील तज्ज्ञांनी व्यक्त केला आहे. २०३० पर्यंत जागतिक अंतराळ विज्ञान क्षेत्राच्या १० टक्के हिस्सा आपला राहील अशा पध्दतीनं नियोजन करण्यात आलं आहे. या क्षेत्रात सहभागीदार होण्यासाठी स्टार्टअप आणि खाजगी उद्योगांना भारत सरकारने प्रोत्साहित केलं आहे. सार्वजनिक-खाजगी क्षेत्राला उत्तेजन दिलं आहे. या क्षेत्रात सध्या लघु, मध्यम, सूक्ष्म आणि मोठ्या उद्योगांची संख्या ४०० पेक्षा अधिक पोहचली आहे. इस्त्रोने चार देशांसोबत, अंतराळात उपग्रह पाठविण्यासाठी १४१ मिलियन डॉलर्सचा करार करुन या क्षेत्रातील आपलं वाढतं महत्व अधोरेखित केलं आहे. पुढील पाच वर्षात या क्षेत्रात १.२ बिलियन डॉलर्सची गुंतवणूक अपेक्षित आहे.
भारत सरकारने न्यू स्पेस इंडिया लिमिटेड या कंपनीची स्थापना, अंतराळ विज्ञान क्षेत्रातील वाणिज्यिक (कमर्शियल) बाबींच्या गतिमान वाढिसाठी करण्यात केली आहे. ६१ देशांसोबत अंतराळ विज्ञान क्षेत्रातील संशोधन आणि व्यापारी कार्यासाठी सहकार्याचा करार करण्यात आला आहे.
२०२३ मध्ये अंतराळ धोरण जाहीर करण्यात आलं. अंतराळ अर्थकारणाला गती देण्यासाठी यामध्ये खाजगी क्षेत्राच्या सहभागाला महत्वाचं स्थान देण्यात आलं. थेट परकीय चलनाच्या सहभागाची नवी नियमावली करण्यात आली. वाणिज्यिक अंतराळ क्षेत्राच्या विकासावर अत्याधिक भर देण्याचं नव्या धोरणात स्पष्ट करण्यात आलं आहे.
या क्षेत्रात येऊ इच्छिणाऱ्या उद्योजकांना कोणतीही अडचण जाऊ नये म्हणून एकल खिडकी (सिंगल विंडो) सुविधेव्दारे सर्व परवानग्या दिल्या जात आहेत. अडचणी सोडवल्या जात आहेत. या नागरी क्षेत्राशिवाय लष्करी क्षेत्रामध्ये २०१९ पासून डिफेन्स स्पेस एजंसी आणि डिफेन्स स्पेस ऑर्गनायझेशन यांच्या माध्यमातून अंतराळ विज्ञान क्षेत्राला चालना देण्यात आली आहे. या सर्व बाबी लक्षात घेऊन इंडियन एअर फोर्सने आपले नामकरण, इंडियन एअर ॲण्ड स्पेस फोर्स करण्याविषयी शासनाकडे प्रस्ताव पाठवला आहे. भारतीय वायुसेना अंतराळ क्षेत्राचा उपयोग भविष्यात, (१) स्ट्रॅटेजी (व्युहरचना), (२) टॅक्टिस (डावपेच), (३) सर्व्हिलन्स (टेहळणी), (४) रिकॉनेसन्स (पूर्वपाहणी) (५) प्रिसिजन (सूक्ष्मता किंवा बिनचूकपणा), (६) नेव्हिगेशन,(नौकानयन), (७) टायमिंग, (८) मिलिटरी कम्युनिकेशन (लष्करी संपर्क-दळणवळण) (८) न्युक्लअर कमांड ॲण्ड कंट्रोल (आण्विक समादेशन आणि नियंत्रण), (९) मिसाइल ट्रॅकिंग(मार्गिका) (१०) बॅटल मॅनेजमेंट (युध्द किंवा संघर्ष व्यवस्थापन), (१०) ट्रेनिंग (प्रशिक्षण) यासाठी करणार आहे. भारताने २०४७ साठीचं महत्वाकांक्षी अंतराळ धोरण निश्चित केलं आहे. भारताला अंतराळ क्षेत्रातील महाशक्ती व्हायची आहे. अंतराळातील संशोधनासाठी आणि खोलवर किंवा आणखी दूर जाण्यासाठी विविध महत्वाकांक्षी कार्यक्रम राबवले जाणार आहेत. अमेरिका आणि ब्रिक्स राष्ट्रांसोबत सहकार्याचे करार करण्यात आले आहेत. त्यामुळे संशोधन, अंतराळविरांचं प्रशिक्षण, आंतरराष्ट्रीय अंतराळ प्रयोगशाळा, वाणिज्यिक वापर यामध्ये भविष्यात भारताचा महत्वाचा वाटा राहील. जी २० च्या बैठकीमध्ये अंतराळ विज्ञान क्षेत्राच्या संयुक्त विकासासाठी भारतानं पुढकार घेतला. या सर्व बाबी या क्षेत्रात विपुल करिअर आणि रोजगार संधी निर्माण होण्याचे संकेत देत आहेत.
नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलाजी (एनआयटी) मध्ये रिजनल ॲकॅडेमिक सेंटर्स फॉर स्पेस (प्रादेशिक अंतराळ अध्यापन केंद्र) ची स्थापना करण्यात आली असून त्या ठिकाणी अंतराळ संशोधनाच्या विविध पैलूंना चालना देण्यात आली आहे.
इस्त्रोने अंतराळ विज्ञान क्षेत्रासाठी आवश्यक प्रशिक्षित तज्ज्ञांच्या क्षमता बांधणीसाठी, स्पेस टेक्नॉलॉजी इनक्युबेशन सेंटर्स, स्पेस टेक्नॉलॉजी सेल्स, स्पेस इनोव्हेशन सेंटर्स, सेंटर ऑफ एक्सलंस ऑन ॲडव्हान्स्ड मेकॅनिक्स ऑफ मटेरिअल्स, सतीश धवन सेंटर फॉर नॅनो सायंस ॲण्ड इंजिनीअरिंग अशा संस्था आणि उपक्रमांची सुरुवात केली आहे. प्रत्येक संस्थेमार्फत विशिष्ट प्रकारचं संशोधन कार्य केलं जातं.
यासर्व बाबी अंतराळ विज्ञान क्षेत्रात करिअरच्या विपुल संधी निर्माण करण्यासाठी साहाय्यभूत ठरत आहेत. अंतराळ विज्ञान क्षेत्र म्हणजे केवळ अंतराळात जाणं नव्हे. या क्षेत्राची क्षमता अंतराळासारखीच अमर्याद आहे. या संधी सॅटेलाइट इंजिनीअरिंग, ग्राऊंड स्टेशन इंजिनीअरिंग, रिमोट सेंसिंग सायंटिस्ट, अॅस्ट्रोफिजिसिस्ट, स्पेस डेटा ॲनॅलिस्ट ,टेक्निकल सर्व्हिसेस इंजिनीअर्स, एअरक्राफ्ट ॲण्ड ॲव्हिऑनिक्स टेक्निशिअन्स, एरोस्पेस सीएनसी मेकॅनिस्ट अशा सारख्या राहू शकतात. याशिवाय इलेक्ट्रिशिअन, अकाउंटंट, प्रशासकीय व्यवस्थापन अशा सामान्य स्वरुपाच्याही राहू शकतात.
०००
फिजिकल रिसर्च लेबॉरेटरी-
ही अंतराळ संशोधनात अग्रेसर असणारी संस्था अहमदाबाद येथे आहे. उदयपूर येथील सौर निरीक्षण प्रयोगशाळेचं संनियंत्रण या संस्थेमार्फत केलं जातं. तसेच ही संस्था कॉस्मिक किरणांच्या संशोधनावर लक्ष केंद्रित करते. या संस्थेत, पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन स्पेस अॅण्ड ॲटमोस्फेरिक सायंस, हा अभ्यासक्रम करता येतो. कालावधी एक वर्षं. अर्हता एमएस्सी इन-फिजिक्स/ ॲस्ट्रॉनॉमी/ ॲस्ट्रोफिजिक्स/ सोलर फिजिक्स/ मिटिऑरॉलॉजी किंवा बीई/ बीटेक इन इलेक्ट्रॉनिक्स आणि त्यासंदर्भातील विषय. एनव्हिरॉन्मेंटल सायंस/ इंजिनीअरिंग. संपर्क- https://www.prl.res.in/prl-eng/un_school
०००
रेडिओ ॲस्ट्रॉनॉमी सेंटर-
ही संस्था उटी परिसरातील निलगिरी टेकड्यांमध्ये वसली आहे. ॲस्ट्रोफिजिक्स आणि ॲस्ट्रॉनॉमी या दोन विषयांतील संशोधनावर या ठिकाणी भर दिला जातो. संपर्क- http://rac.ncra.tifr.res.in/
संशोधनासाठी सहाकार्य
इस्त्रोने अनेक महत्वाच्या शैक्षणिक संस्थांशी संशोधन कार्यासाठी सहकार्याचा करार केला आहे. विशिष्ट अंतराळीय संशोधन क्षेत्रांचा शोध घेऊन इस्त्रो अशा शैक्षणिक संस्थांकडून प्रस्ताव मागवते. इस्त्रोने महत्वाच्या आयआयटी, इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ सायंस येथे संबंधित संस्थांच्या सहकार्यानं संशोधन केंद्रे, अवकाश तंत्रज्ञान नावीन्यता केंद्रं उभारली आहेत. तसेच उद्योजकीय प्रकल्पांना प्रोत्साहन दिलं आहे.
०००
इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी कानपूर- (१) बी.टेक इन एरोस्पेस इंजिनिअरिंग. प्रवेशासाठी JEE – MAIN आणि JEE – ADVANCED या दोन्ही परीक्षांमध्ये उत्तम गुण प्राप्त करावे लागतात. (२) एम.टेक इन एरोस्पेस इंजिनीअरिंग (प्रवेश- जॉईंट ॲडमिशन्स फॉर मास्टर्स-JAM) (३) पीएचडी इन एरोस्पेस इंजिनिअरिंग (प्रवेश – ग्रॅज्युएट ॲप्टिट्यूड टेस्ट इन इंजिनिअरिंग- GATE).
संपर्क- डिन ऑफ अॅकेडमिक अफेअर्स, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी कानपूर, दूरध्वनी- ०५१२-२५९०१५१, संकेतस्थळ – www.iitk.ac.in, ई-मेल – doaa@iitk.ac.in
इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी मद्रास – (१) बी.टेक इन एरोस्पेस इंजिनिअरिंग, (२) बी.टेक-एम.टेक इन एरोस्पेस इंजिनिअरिंग (ड्युएल डिग्री इंटिग्रेटेड), प्रवेश- JEE – MAIN आणि JEE – ADVANCED या दोन्ही परीक्षांमध्ये उत्तम गुण प्राप्त करावे लागतील. (३) एम.टेक इन एरोस्पेस इंजिनीअरिंग (प्रवेश- जॉईंट ॲडमिशन्स फॉर मास्टर्स), (४) एम.एस्सी इन एरोस्पेस इंजिनिअरिंग.
संपर्क – डिपार्टमेन्ट ऑफ एरोस्पेस इंजिनीअरिंग, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी मद्रास, चेन्नई – ६०००३६, दूरध्वनी- ०४४-२२५७४०००, फॅक्स-२२५७८२०४, संकेतस्थळ – www.ae.iitm.ac.in, ई-मेल – office@ae.iitm.ac.in,
(३) एसआरएम इंस्टिट्यूट ऑफ सायन्स ॲण्ड टेक्नॉलॉजी- या संस्थेने बी.टेक इन एरोस्पेस इंजिनीअरिंग हा अभ्यासक्रम सुरु केला आहे.
संपर्क – डायरेक्टर ॲडमिशन, एसआरएम, एसआरएम नगर, कट्टनकुलाथूर, जिल्हा कांचिपुरम – तमीळनाडू- ६०३२०३, दूरध्वनी- ०४४-२७४१७०००, संकेतस्थळ-srmuniv.ac.in, ई-मेल- admissions.india@srmuniv.ac.in
एरोस्पेस तंत्रज्ञान
नॅसकॉम (द नॅशनल असोशिएशन ऑफ सॉफ्टवेअर ॲण्ड सर्व्हिस कंपनीज) संस्थेच्या अंदाजानुसार पुढील काही वर्षात एरोस्पेस तंत्रज्ञान क्षेत्रात अब्जावधीची उलाढाल होण्याची शक्यता आहे. भारताकडून या क्षेत्रातील निर्यातसुध्दा मोठया प्रमाणावर वाढू शकते. भारताने अंतराळ संशोधनाचा बहुआयामी कार्यक्रम राबवण्याचे ठरविले असून यामध्ये दळणवळणीय उपग्रहांचा विकास, प्रगत दूरसंदेश वहन, उपग्रहीय आधारित दिशादर्शन कार्यप्रणाली, मानवी अंतराळ संशोधन, प्रगत अंतराळ वाहतूक कार्यप्रणाली, अवकाशयानांसाठी नव्या तंत्रांचे अधिक प्रगत इंजिन आदींचा समावेश आहे. या सर्व उपक्रमांना कालबध्दरीत्या आणि प्रभावीपणे कार्यान्वित करण्यासाठी मोठया प्रमाणावर तज्ज्ञमनुष्यबळाची गरज भासणार आहे. इलेक्ट्रॉनिक्स, मेकॅनिकल, एरोस्पेस, केमिकल, कॉम्प्युटर सायन्स, इन्फर्मेशन टेक्नॉलॉजी या विषयातील बी.टेक पदवी प्राप्त उमेदवारांना या क्षेत्रात करिअरची संधी मिळू शकते.
इलेक्ट्रॉनिक्स शाखेतील डिजिटल इलेक्ट्रॉनिक्स, मायक्रोवेव्ह, ॲन्टेना/रडार, व्हीएलएसआय ॲण्ड एम्बेडेड इलेक्ट्रॉनिक्स सिस्टिम, पॉवर इलेक्ट्रॉनिक्स याविषयातील स्पेशलायझेशनसह एमटेक, मेकॅनिकल शाखेतील स्ट्रक्चरल इंजिनिअरिंग, थर्मल, एरोनॉटिक्स या विषयातील स्पेशलायझेशनसह एमटेक केलेल्या विद्यार्थ्यांना संधी मिळू शकते.
सुरेश वांदिले