पृथ्वीच्या पोटातील हालचालींचा वेध घेणं, त्याचं विश्लेषण करणं आणि त्यातून संभाव्य धोक्यांच्या तीव्रतेचं भाकित वर्तवून, लोक आणि शासकीय यंत्रणेला सावध करणं, ही तीन महत्वाची कार्य भूकंपशास्त्रातील तज्ज्ञ करतात. या क्षेत्रात करिअर करु इच्छिणाऱ्या उच्च प्रशिक्षित विद्यार्थ्यांना उत्तमोत्तम संधी मिळू शकतात.
पृथ्वीच्या अंतरंगात अनपेक्षित आणि अद्भूत प्रकारच्या हालचालींना जेव्हा विलक्षण गती प्राप्त होते, तेव्हा भूकंपाच्या महा रौद्ररुपाचं दर्शन होतं. पृथ्वीच्या अंतरंगातील या हालचाली आपल्या जीवावर उठू शकतात, हे लक्षात आल्याने मानवाने या क्षेत्राच्या सखोल अभ्यास आणि संशोधनावर लक्ष केंद्रित केलं. यातून सेस्मॉलॉजी (भूकंपशास्‍त्र) या स्पेशलाइज्ड ज्ञानशाखेचा उदय झाला असून ही ज्ञानशाखा गेल्या काही वर्षात महत्वाची ठरत आहे.
ही ज्ञानशाखा भूगर्भशास्त्र या मूख्य शाखेतून उदयास आली. भूकंप निर्मितीच्या विविध कारणांचा अभ्यास या ज्ञानशाखेत केला जातो. त्याचबरोबर भूपृष्ठाच्या सूक्ष्म अभ्यासावर लक्ष केंद्रित केलं जातं. यामुळे भविष्यातील संभाव्य भूकंपाविषयीच्या दिशा आणि ठिकाणं ठरवण्यासाठी उपयुक्त तथ्यांचं निर्धारण करता येणं शक्य होतं.
अत्याधुनिक तंत्रज्ञानामुळे सेस्मॉलॉजिचं कार्यक्षेत्र हे अधिक अचुकतेकडे जाऊ लागलय. या क्षेत्रातील संशोधक पृथ्वीच्या अंतरंगातील सूक्ष्मातीसूक्ष्म हालचालींचा वेध घेऊ शकेल अशा उपकरणांचा विकास करत आहेत.
या ज्ञानशाखेत (१) ज्वालामुखी, (२) समुद्रात उद्भवणारी सुनामी सारखी महाप्रचंड वादळे आणि (३) आण्विक स्फोटकांचा भूगर्भीय हालचालींवर होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास केला जातो.
या ज्ञानशाखेचे प्रकार- (१) सैध्दांतिक सेस्मॉलॉजी – या शाखेत भौतिकशास्त्र आणि गणितीय सिध्दांताचा उपयोग करुन (अ) पृथ्वीच्या अंतरंगाचा शोध घेण्यासाठी सातत्यानं नवं तंत्र विकसित केलं जातं. (ब) भूगर्भीय लाटांची निर्मिती आणि त्यांच्या प्रसरणाच्या अभ्यासावर लक्ष केंद्रित केलं जातं.
(२) निरीक्षण सेस्मॉलॉजी – या शाखेतील तज्ज्ञ, सैध्दांतिक सेस्मॉलॉजिस्ट्सनी विकसित केलेल्या विविध तंत्राचा प्रत्यक्ष वापर करुन भूकंपांची माहिती गोळा करतात आणि त्याचे विश्लेषण करतात.
करिअर संधी
पृथ्वीच्या अत्यंत खोलवर चाललेल्या किंवा घडू पाहणाऱ्या हालचालींचा सूक्ष्म वेध घेण्यासाठी हे शास्त्र सातत्याने विकसित होत आहे. या शाखेतील तज्ज्ञ (१) नव्या शहरांमध्ये भूकंपनिरोधक इमारतीच्या बांधकामाच्या अनुषंगाने संबंधित परिसराचा सूक्ष्म भूस्तरीय अभ्यास करुन सल्ला देऊ शकतात. (२) भूंकपापासून अधिक सुरक्षित राहू शकेल अशा इमारतींची गुणवत्ता व दर्जा वाढण्याच्या अनुषंगाने तसेच मोठया धरणांच्या सुरक्षिततेच्या दृष्टिने हे तज्ज्ञ स्थापत्य अभियंत्यांना मदत करु शकतात. (३) या तज्ज्ञांचा उपयोग वायू, तेल आणि विविध प्रकारच्या धातुंच्या साठयांचा शोध आणि उत्खनन प्रक्रियेमध्ये होतो. (४) जलसाठ्यांच्या शोधासाठी आता या तज्ज्ञांच्या सेवा घेतल्या जातात.
संधी कशी मिळेल?
(१) या क्षेत्रात करिअर करु इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांचं गणित, संगणकशास्त्र, भौतिकशास्त्र या विषयांचं आकलन उत्तम असणं आवश्यक ठरतं. (२) भूगर्भशास्त्राचा अभ्यासक्रम केलेल्या विद्यार्थ्यांना या क्षेत्रात करिअरच्या संधी मिळणं सुलभ जातं. (३) भूगर्भशास्त्रातील विशेषत: भू-भौतिकीशास्त्रातील पदव्युत्तर पदवी (एम.एस्सी) अधिक उपयुक्त ठरु शकते. (४) उपयोजित भूगर्भशास्त्र (ॲप्लाइड जिऑलॉजी) या विषयातील पदव्युत्तर पदवीधारक सेस्मॉलॉजिस्ट म्हणून करिअर करु शकतात. (५) सेस्मॉलॉजी या विषयातील पीएचडी केलेल्या विद्यार्थ्यांना मोठी झेप घेणं सुलभ जातं.
करिअर संधी देणाऱ्या संस्था
(१) जिऑलॉजिकल सर्व्हे ऑफ इंडिया, (२) इंडियन मेटिऑरॉलिजिकल डिपार्टमेंट, (३) नॅशनल जिओफिजिकल रिसर्च इन्स्टिट्यूट – हैदराबाद, (४) इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ जिओमॅग्नेटिझम – मुंबई, (५) ऑइल ॲण्ड नॅचरल गॅस कॉर्पोरेशन या संस्थांना सातत्याने या विषयातील तज्ज्ञांची गरज भासते. (५) रिलायन्स सारख्या उद्योग समुहांच्या संशोधन प्रयोगशाळेत तसेच (६) भारत सरकारच्या संस्थांमध्ये संशोधनाच्या संधीही उपलब्ध होऊ शकतात. (७) विविध विद्यापीठांमध्ये अध्यापन आणि संशोधन विभागात करिअर करता येते.
शैक्षणिक संस्था
(१) इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (इंडियन स्कूल ऑफ माइन्स) धनबाद-
(१) एम.टेक इन (अ) ॲप्लाइड जिऑलॉजी आणि (ब) जिओफिजिक्स.
दोन्ही अभ्यासक्रम इंटिग्रेटड असून त्यांचा कालावधी प्रत्येकी पाच वर्षांचा आहे. प्रवेशाची अर्हता- भौतिकशास्त्र , गणित या विषयांस १२ वी विज्ञान परीक्षा उत्तीर्ण. या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी आयआयटी प्रवेशासाठी घेतली जाणारी JEE -ADVANCED ही परीक्षा सुयोग्य गुणांनी उत्तीर्ण होणं आवश्यक.
(२) एम.एस्सी टेक इन (अ) ॲप्लाइड जिऑलॉजी आणि (ब) जिओफिजिक्स.
दोन्ही अभ्यासक्रमांचा कालावधी प्रत्येकी तीन वर्षांचा आहे. या अभ्यासक्रमांच्या प्रवेशाची अर्हता- संबधित विषयातील ६० टक्के गुणांसह पदवी. या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी इच्छूक विद्यार्थ्याला, जॉइन्ट ॲडमिशन टेस्ट फॉर मास्टर्स (जॅम) ही परीक्षा द्यावी लागते.
संपर्क- असिस्टंट रजिस्ट्रार (ॲडमिशन्स), इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (इंडियन स्कूल ऑफ माइन्स) धनबाद- ८२६००४, झारखंड, संकेतस्थळ- http://www.iitism.ac.in , ई-मेल aradm@iitism.ac.in
(२) आयआयटी रुरकीच्या, डिपार्टमेंट ऑफ अर्थसायन्स मध्ये भूगर्भशास्त्राशी संबधित विविध कालावधीचे अभ्यासक्रम चालविले जातात. हे अभ्यासक्रम पुढीलप्रमाणे आहेत –
(१) एम.टेक इन (१) जिओफिजिकल टेक्नॉलॉजी , (२) जिऑलॉजिकल टेक्नॉलॉजी. दोन्ही अभ्यासक्रम इंटिग्रेटेड स्वरुपाचे असून पाच वर्षाच्या कालावधीचे आहेत. या अभ्यासक्रमांना JEE -ADVANCED मधील सुयोग्य गुणांवर आधारित प्रवेश दिला जातो.
(२) एम.एस्सी ॲप्लाइड जिऑलॉजी, कालावधी दोन वर्षे. अर्हता- संबंधित विषयातील ६० टक्के गुणांसह पदवी. (संपर्क- डिपार्टमेन्ट ऑफ अर्थ सायंस).(प्रवेशासाठी, जॅम परीक्षेतील गुण ग्राह्य धरले जातात.)
डिपार्टमेंट ऑफ अर्थक्वेक इंजिनीअरिंग मध्ये-
एमटेक इन (१) सॉइल डायनॅमिक्स, (२) सेस्मिक व्हलनेरॅबिलिटी ॲण्ड रिस्क असेसमेंट आणि (३) स्ट्रक्चरल डायनॅमिक्स हे अभ्यासक्रम करता येतात. (संपर्क- डिपार्टमेन्ट ऑफ अर्थ इंजिनीअरिंग)(प्रवेशासाठी ग्रज्युएट ॲप्टिट्यूट टेस्ट फॉर इंजिनीअर्स- गेट, ही परीक्षा द्यावी लागते.)
संपर्क- आयआयटी रुरकी, उत्तराखंड, दूरध्वनी- ०१३३२-२८५३३१, संकेतस्थळ- www.iitr.ac.in, ई-मेल – registrar@iitr.ac.in
(३) आयआयटी खरगपूरच्या डिपार्टमेंट ऑफ जिऑलॉजी आणि जिओफिजिक्स-
(१) एम.एस्सी- इन (अ) एक्सप्लोरेशन जिओफिजिक्स, (ब) ॲप्लाइड जिऑलॉजी.
दोन्ही अभ्यासक्रम इंटिग्रेटेड स्वरुपाचे असून पाच वर्षाच्या कालावधीचे आहेत. या अभ्यासक्रमांच्या प्रवेशासाठी आयआयटी प्रवेशासाठी घेतली जाणारी JEE -ADVANCED परीक्षा उत्तीर्ण सुयोग्य गुणांनी उत्तीर्ण होणे आवश्यक .
(२) एम.एस्सी इन (अ) जिओफिजिक्स, (ब) जिओजॉजिकल सायन्स, कालावधी- प्रत्येकी दोन वर्षे. या अभ्यासक्रमांना जॉइन्ट ॲडमिशन टेस्ट फॉर मास्टर्स (जॅम) या चाळणीपरीक्षेद्वारे प्रवेश दिला जातो.
(३) एम.टेक इन (अ) एक्सप्लोरेशन जिओसायन्स, (ब) – काम्प्युटेशनल सेस्मॉलॉजी. या अभ्यासक्रमांना ग्रॅज्युएट ॲप्टिट्यूड टेस्ट फॉर इंजिनिअर्स -गेट, या परीक्षेव्दारे प्रवेश दिला जातो.
संपर्क- हेड ऑफ द डिपार्टमेन्ट, डिपार्टमेंट ऑफ जिऑलॉजी आणि जिओफिजिक्स, आयआयटी खरगपूर- ७२१३०२, दूरध्वनी-०३२२२-२८२२६८, संकेतस्थळ – www.iitkgp.ac.in, ई-मेल-head@gg.iitkgp.ernet.in
(४) आयआयटी मुंबई – अभ्यासक्रम – एम.एस्सी इन (अ) ॲप्लाइड जिओफिजिक्स आणि (ब) ॲप्लाइड जिऑलॉजी.
संपर्क https://www.geos.iitb.ac.in/index.php/programs/ प्रवेश- जॅम परीक्षेव्दारे
(५) झेवियर कॉलेज ऑफ सायन्सने, एम.एस्सी इन जिऑलॉजी हा दोन वर्ष कालावधीचा अभ्यासक्रम सुरु केला आहे. अर्हता- भूगर्भशास्त्र या मुख्य विषयासह बी.एस्सी पदवी.
संपर्क- ५, महापालिका मार्ग, मुंबई- ४००००१, दूरध्वनी- ०२२-२२६२०६६१, संकेतस्थळ- www.xaviers.edu, ई-मेल-online.admission@ xaviers.edu
(६) महाराष्ट्रातील बहुतेक सर्वच विद्यापीठांमध्ये १२ वीनंतर जिऑलॉजी विषय घेऊन बी.एस्सी करण्याची सोय आहे. त्यानंतर एम.एस्सी इन जिऑलॉजी हा अभ्यासक्रम करता येतो.
काही विद्यापीठे
(१) पुणे विद्यापीठ – एम.एस्सी (जिऑलॉजी) संपर्क- http://www.unipune.ac.in/dept/science/geology/geo_webfiles/admissions.htm
(२) नागपूर विद्यापीठ – (अ) एम.एस्सी जिऑलॉजी आणि (ब) एम.एस्सीटेक- ॲप्लाइड जिऑलॉजी, कालावधी तीन वर्षे. संपर्क- https://www.nagpuruniversity.ac.in/index.php/department/Contentpage/index
(३) अमरावती विद्यापीठ- एमएस्सी (जिऑलॉजी)
संपर्क- https://sgbau.ac.in/departments/Geology/courses.aspx
(४) दिल्ली विद्यापीठ – एम.एस्सी (जिऑलॉजी)
संपर्क- https://www.du.ac.in/index.php?page=department-of-geology
कम्बाइन्ड जिओ सायंटिस्ट
संघ लोकसेवा आयोगामार्फत घेण्यात येणाऱ्या कम्बाइन्ड जिओ सायंटिस्ट या परीक्षेला जिऑलॉजी, जिओफिजिक्स या विषयातील पदव्युत्तर पदवीधर बसू शकतात. या परीक्षेव्दारे जिऑलॉजीकल सर्व्हे ऑफ इंडिया आणि सेंट्रल ग्राऊंड वाटर बोर्डासाठी आवश्यक उच्च प्रशिक्षित मनुष्यबळाची निवड केली जाते.
सुरेश वांदिले