भारतातील विमानसेवेचा अतिशय झपाट्याने विस्तार होत आहे. इंडिया ब्रँड इक्विटी फाउंडेशन या संस्थेच्या अंदाजानुसार २०२४ पर्यंत भारत हा जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचा हवाई वाहतुक क्षेत्रातील देश होऊ शकतो. विमानतळांची संख्या वाढत चालल्याने त्यांच्या संनियंत्रण आणि व्यवस्थापनासाठी प्रशिक्षित मनुष्यबळाची गरजही वाढणार आहे. याक्षेत्रासाठी उपयुक्त ठरणारे अभ्यासक्रम पुढील प्रमाणे आहेत.
(१) पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन एअरपोर्ट ऑपरेशन्स.
हा अभ्यासक्रम राजीव गांधी नॅशनल एव्हिएशन युनिर्व्हसिटीने सुरु केला आहे. केंद्रिय नागरी विमान वाहतूक मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत असणारे हे केंद्रिय विद्यापीठ आहे. या संस्थेव्दारे हवाई उड्डाण क्षेत्रातील विविध विषयांचे शिक्षण – प्रशिक्षण दिले जाते.
हा अभ्यासक्रम जीएमआर एव्हिशन ॲकॅडेमीच्या सहकार्याने सुरु करण्यात आला आहे. कालावधी – १८ महिने. १२ महिन्यांचे सैध्दांतिक शिक्षण, कॅम्पसमध्ये दिले जाते. ६ महिन्यांची इंटर्नशीप जीएमआरव्दारे संनियंत्रित करण्यात येणाऱ्या विमानतळावर करावी लागते. अर्हता – ५५ टक्के गुणांसह कोणत्याही विषयातील पदवी. राखीव संवर्गासाठी गुण मर्यादा- ५० टक्के. ३१ जुलै रोजी उमेदवांराचे कमाल वय २५ वर्षे. अभ्यासक्रमाच्या २०० जागा असून शासनाच्या नियमानुसार संबंधित संवर्गासाठी जागा राखीव ठेवण्यात येतात. या अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेऊ इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांची गुणवत्ता यादी तयार केली जाते. अंतिम निवड समूह चर्चा आणि मुलाखतीव्दारे केली जाते.
काय शिकाल?
विमानतळाचे सुव्यवस्थित संनियंत्रण आणि व्यवस्थापन करण्याचे तंत्र विद्यार्थ्यांनी अवगत करावे यासाठी पुढील विषय घटकांचा यात समावेश करण्यात आला आहे – (१) पॅसेंजर फ्लो, (२) विमानाचे धावपट्टीवरील संनिंयत्रण/ हाताळणी, (३) उपकरणांची सुरक्षा प्रकिया, (४) उपकरणांची हाताळणी आणि देखभाल अहवाल, (५) सुरक्षेची जाणिव, (६) प्रवाशांच्या बॅगांची विविध उच्चतांत्रिक पडताळणी प्रणालीव्दारे हाताळणी, (७) प्रवेश/ शिरकाव नियंत्रण – लोक आणि वाहने, (८) प्रवाशांचा विमानातील प्रवेश, (९) सीसीटीव्ही संनियंत्रण, (१०) विशेष गरजा असणाऱ्या प्रवाशांचे संनियंत्रण आणि त्यांची देखभाल, (११) प्रवासी संनियंत्रण प्रकिया, (१२) चेक इन आणि डाक्युमेंटेशन (कागदपत्रे) प्रकिया, (१३) व्यवसाय विश्लेषण, (१४) दर्जा सल्लामसलत, (१५) सॉफ्टवेअर डेव्हलपमेंट, (१६) संसाधने आणि क्षमता नियोजन – लँडसाइड/ एअरसाइड, (१७) व्हिज्युएल डॉकिंग गायडंस सिस्टिम, (१८) फॅमिलायरेझन ऑफ टर्मिनल ऑपरेशन, (१९) नियामक संस्थांची भूमिका, (२०) हवाई उद्योगाची ओळख, (२१) अहवाल लेखन, व्यवसाय संवाद आणि हवाई उद्योगासाठी त्याचा उपयोग, (२२) संपर्क आणि संवादाची मुलभूत तत्वे, (२३) संपर्कातील अडथळे, (२४) शारीर भाषेचा उपयोग, (२५) कार्गो टर्मिनलचा उदय आणि उत्क्रांती, (२६) कार्गो टर्मिनल हाताळणाऱ्यांची (ऑपरेटर) भूमिका, (२७) सुविधा/ सुकरता आणि हाताळणी संस्थेची भूमिका, (२८) विमानतळ महसुलातील वृध्दी, (२४) विमानतळ अर्थशास्त्र, (२५) क्षेत्र आणि नियामक गरजा, (२६) नव्या काळातील विमानतळ आणि त्यांचे अर्थकारण, (२७) विमानतळ नियंत्रण व्युहनीती, (२८) संस्थात्मक कार्यरचना आणि मूल्यांकन, (२९) नेतृत्व विकास, (३०) बदल व्यवस्थापन व्युहनीती, (३१) कामगारांची नियुक्ती, (३२) समूह चर्चा, (३३) संवादाचे विविध प्रकार, (३४) संशोधन अहवाल, (३५) चौकशी, (३६) तक्रार आणि विक्री वृध्दीसाठीची पत्रे
संस्थेचे इतर अभ्यासक्रम
बॅचलर ऑफ मॅनेजमेंट स्टडीज इन एव्हिएशन सर्व्हिसेस ॲण्ड एअर कार्गो – हा कौशल्य निर्मितीस प्राधान्य देणारा अभ्यासक्रम आहे. अर्हता – कोणत्याही विषयातील १२ वी. ३१ जुलै रोजी कमाल वयोमर्यादा २१ वर्षे. या अभ्यासक्रमाला अर्ज केलेल्या विद्यार्थ्यांच्या १२ वीमधील गुणांच्या आधारे गुणवत्ता यादी तयार केली जाते. अंतिम निवड ही मुलाखतीव्दारे केली जाते. अभ्यासक्रमाचा कालावधी – तीन वर्षे. यामधील एक वर्षे एव्हिएशन कंपन्या किंवा कार्गो कंपन्यांमधील अप्रेंटिसशीपचे आहे. अप्रेंटिसशीपच्या कालावधीत दरमहा ९ हजार रुपयांचे विद्यावेतन दिले जाते.
संपर्क – राजीव गांधी नॅशनल एव्हिएशन युनिव्हर्सिटी, फुरसतगंज, अमेठी, उत्तरपद्रेश- २२९३०२, संकेतस्थळ – rgnau.ac.in, ईमेल-info@ rgnau.ac.in
०००
(२) डिप्लोमा इन एअरपोर्ट ऑपरेशन
द बॉम्बे फ्लाईंग क्लब या संस्थेने एक वर्षं कालावधीचा, डिप्लोमा इन एअरपोर्ट ऑपरेशन हा अभ्यासक्रम मुंबई विद्यापीठाच्या सहकार्याने सुरु केला आहे. विमानतळावरील व्यवस्थापकीय आणि पर्यवेक्षीय जबाबदाऱ्या सांभाळण्यासाठी हा अभ्यासक्रम उपयुक्त ठरतो. हा अभ्यासक्रम केलेल्या विद्यार्थ्यांना कार्यान्वयन (ऑपरेशन), टर्मिनल मॅनेजमेंट, एअर साईड ड्युटीज, वित्त, सुरक्षा, मनुष्यबळ विकास, वाहतूक व्यवस्थापन, नियामकांची भूमिका (रेग्युलेटरी रोल) आदी करिअर संधी मिळू शकतात.
अर्हता – कोणत्याही विषयातील पदवी. १२ वीमध्ये गणिताचा अभ्यास केलेला असावा. किंवा १० वीनंतर ३ वर्षे कालावधीची गणित विषयासह अभियांत्रिकी पदविका किंवा ॲप्लाइड मॅथेमॅटिक्स या विषयातील पदविका.
करिअर संधी- हा अभ्यासक्रम केल्यावर पुढील संधी मिळू शकतात. (१) एअरपोर्ट सुपरव्हायजर, (२) एअरपोर्ट मॅनेजर, (३) एअरपोर्ट ऑपरेशन्स मॅनेजर, (४) एअर ट्रॅफिक कंट्रोल ऑफिसर, (५) एअरलाइन ॲण्ड स्टाफ मॅनेजर, (६) कार्गो मॅनेजर, (७) एअरपोर्ट ट्रॅफिक कंट्रोलर, (७) फायनांशिअल ॲनॅलिस्ट फॉर एअरलाइन्स, (८) एविएशन फॅकल्टी.
बॉम्बे फ्लाईंग क्लबचे इतर अभ्यासक्रम
(१) पायलट अभ्यासक्रम – या संस्थेमार्फत वाणिज्यिक वैमानिक परवाना (कमर्शिअल पायलट लायसंस) अभ्यासक्रम चालवला जातो. आठ ते दहा महिन्याच्या कालावधीत २०० तासाचे उड्डाणाचे प्रशिक्षण विविध प्रकारच्या विमानांवर दिले जाते. (२) बीएस्सी एविएशन– कालावधी तीन वर्षे. अर्हता- भौतिकशास्त्र आणि गणित या विषयांसह १२वी उत्तीर्ण. वाणिज्यिक वैमानिक परवाना प्राप्त करण्यासाठी आवश्यक असणारे सगळे विषय घटक या अभ्यासक्रमात शिकवले जातात. या विषयाचे प्रशिक्षण जुहू मुंबई आणि धुळे येथे दिले जाते.
संपर्क – द बॉम्बे फ्लाईंग क्लब, जुहू एरोड्रम, नानावटी रुग्णालयाच्या विरुध्द दिशेला, एस.व्ही रोड, विलेपार्ले (पश्चिम), मुंबई-४०००५६
०००
विमान देखभाल दुरुस्ती
एअरक्रॉफ्ट मेंटनंन्स इंजिनीअरिंगचा अभ्यासक्रम चालवणाऱ्या काही संस्था पुढील प्रमाणे आहेत. या संस्थांना डायरोक्टारेट जनरल ऑफ सिव्हिल एविशनने मान्यता प्रदान केली आहे.
(१) हिंदुस्थान एरोस्पेस ॲण्ड इंजिनीअरिंग – २५८, बालाजी पार्क, औंध रोड, औंध – पुणे, महाराष्ट्र – ४११००७, संपर्क- ७८८७८८२२६२, ईमेल- info@haepune.org, संकेतस्थळ- haepune.org,
(२) हिंदुस्थान ॲकॅडेमी – या संस्थेमार्फत दोन अभ्यासक्रम चालवले जातात (१) एअर क्रॉफ्ट मेंटनंन्स इंजिनीअरिंग (बेसिक) – कालावधी- दोन वर्षे. (२) एअर क्रॉफ्ट मेंटनंन्स इंजिनीअरिंग (परवाना/लायसंस) अभ्यासक्रम- कालावधी साडेचार वर्षे. अर्हता-भौतिकशास्त्र, गणित आणि रसायनशास्त्र या विषयांसह १२ वी किंवा अभियांत्रिकी शाखेतील तीन वर्षे कालावधीची पदविका. संपर्क – पोस्ट बॉक्स नंबर ३७७६, अश्वथ्थनगर, मराठापल्ली, बेंगळुरु – ५६००३७, दूरध्वनी-०८०-२५२३८६५०, संकेतस्थळ – hindustanacademy.edu.in,
(३) बॉम्बे फ्लाईंग क्लब- या संस्थेमार्फत एअरक्राफ्ट मेंटनन्स इंजिनीअरिंग (एएमई) हा दोन वर्षे कालावधीचा अभ्यासक्रम चालवण्यात येतो. अर्हता – भौतिकशास्त्र, गणित आणि रसायनशास्त्र या विषयासह १२ वी उत्तीर्ण किंवा इलेक्ट्रिकल, इलेक्ट्रॉनिक्स किंवा मेकॅनिकल या विषयातील ३ वर्षे कालावधीची पदविका किंवा बीएस्सी/ एमएस्सी. संबंधित उमेदवाराने वैद्यकीयदृष्टया सक्षम असणे आवश्यक. या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी प्रवेश परीक्षा अथवा मुलाखत घेतली जात नाही. अभ्यासक्रमासाठी अर्ज केलेल्या विद्यार्थ्यांची गुणवत्ता यादी तयार केली जाते. त्यानुसार प्रवेश दिला जातो.
(४) विंग्ज कॉलेज ऑफ एव्हिएशन ॲण्ड टेक्नॉलॉजी- या संस्थेतील अभ्यासक्रमांना संस्थेच्या चाळणी परीक्षेव्दारे प्रवेश दिला जातो. संपर्क- विंग्ज कॉलेज ऑफ एव्हिएशन ॲण्ड टेक्नॉलॉजी, ८५, शास्त्री कॅम्पस, एनडीए रोड, शिवाने, पुणे – ४११०२३, दूरध्वनी- ०२०-२५२९३३३२, ईमेल- admissions @wcat.in आणि enquiry@ wcat.in, संकेतस्थळ- http://wcat.in
इतर संस्था
(१) अल्पाइन इंस्टिट्यूट ऑफ एरोनॉटिक्स – देहरादून, (२) इंद्रप्रस्थ इंस्टिट्यूट ऑफ एरोनॉटिक्स – गुरुग्राम/हरयाणा, (३) जेआरएन इंस्टिट्यूट ऑफ एव्हिएशन टेक्नॉलॉजी – मुंडका दिल्ली, (४) भारत इंस्टिट्यूट ऑफ एरोनॉटिक्स – पाटणा, (५) एचसीएटी- कन्याकुमारी/ या संस्थेच्या अभ्यासक्रमाचा कालावधी तीन वर्षे. (६) वेस्टर्न इंडिया इंस्टिट्यूट ऑफ एरोनॉटिक्स – अहमदाबाद, (७) इंडिया इंस्टिट्यूट ऑफ एअरक्रॉफ्ट इंजिनीअरिंग – पुणे, (८) राजीव गांधी एव्हिएशन ॲकॅडेमी – हैदराबाद, (९) एनडीसी इंस्टिट्यूट ऑफ एअरक्रॉफ्ट मेंटनन्स इंजिनीअरिंग – वडोदरा/गुजरात, (१०) स्कूल ऑफ एरोनॉटिक्स – नीमराणा/ राजस्थान. (११) विनायक मिशन एव्हिएशन ॲकॅडेमी-सालेम/ तामीळनाडू, (१२) व्हीएसएम इंस्टिट्यूट ऑफ इंजिनीअरिंग ॲण्ड टेक्नॉलॉजी बेंगळुरू