संशोधनाचा राजमार्ग

नव्या शैक्षणिक धोरणानुसार संशोधनात्मक अभ्यासक्रमांवर भर देण्यात येणार आहे. अधिकाधिक विद्यार्थ्यांनी संशोधन क्षेत्राकडे वळावे यासाठी केंद्रिय शिक्षण विभागामार्फत पूर्वीपासून सातत्याने प्रयत्न केले जात आहेत. संशोधनासाठी संबंधित अभ्यासक्रम केल्यावर उत्तम करिअर करता येऊ शकते, ही बाब अनेक विद्यार्थ्यांनी सिध्द केली आहे.

१२ वी नंतर संशोधनात्मक अभ्यासक्रम चालवणाऱ्या काही संस्था व अभ्यासक्रम-

(१) इंडियन असोशियेशन फॉर द कल्टीवेशन ऑफ सायंस- विज्ञान संशोधनात कार्यरत असणारी ही सर्वात जुनी संस्था आहे. सध्या ही संस्था भारत सरकारच्या विज्ञान आणि तंत्रविज्ञान मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत असून तिला स्वायत्ता प्रदान करण्यात आली आहे. या संस्थेत, १२ वी नंतरचा, इंटिग्रेटेड बॅचलर – मास्टर्स प्रोग्रॅम इन सायंस (भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, गणित, कॉम्प्युटर सायंस आणि जैविक शास्त्र), हा अभ्यासक्रम करता येतो.

या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी देशभरातील विविध केंद्रांवर चाळणी परीक्षा घेतली जाते. १२वी मध्ये विद्यार्थ्यांना ६० टक्के गुण प्राप्त करणे आवश्यक. किशोर वैद्यानिक प्रोत्साहन योजनेमधील विद्यार्थी थेट मुलाखतीसाठी पात्र ठरतात. अभ्यासक्रमासाठी निवड झालेल्या विद्यार्थ्यांना संस्थेच्या निकषानुसार विद्यावेतन दिले जाते.

संपर्क- २ ए ॲण्ड २ बी, राजा एस. सी. मलिक रोड, कोलकता-७०००३२, दूरध्वनी- ०३३-२४७३४९७१ संकेतस्थळ-

http://www.iacs.res.in/,ईमेल-helpdesk@ iacs.res.in

(२) नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स एज्युकेशन ॲण्ड रिसर्च (नायसर)– भूवनेश्वर आणि डिपार्टमेन्ट ऑफ ॲटोमिक एनर्जी फॉर एक्सलन्स इन बेसिक  सायन्सेस (यूएम-डीएई-सीईबीएस)– मुंबई :   या दोन्ही संस्था भारत सरकारच्या अणुऊर्जा विभागाने स्थापन केल्या आहेत. नायसर -भूवनेश्वर ही संस्था, होमी भाभा नॅशनल इंस्टिट्यूटचे दूरस्थ कॅम्पस असून या संस्थेचे अभ्यासक्रम होमी भाभा नॅशनल इंसिटट्यूटशी संलग्न आहेत. यूएम-डीएई-सीईबीएस – मुंबई ही संस्था मुंबई विद्यापीठाच्या कलिना कॅम्पसमध्ये आहे. या संस्थेचा अभ्यासक्रम मुंबई विद्यापीठाशी संलग्नित आहे. मूलभूत विज्ञान शाखांमध्ये उच्च दर्जाचे शिक्षण, नामवंत वैज्ञानिकांकडून देण्यासाठी या संस्थांची स्थापना करण्यात आली. या दोन्ही संस्थांमध्ये जागतिक दर्जाच्या संशोधनाच्या सोई – सुविधा – उपकरणे – यंत्रसामग्री उपलब्ध करुन देण्यात आली आहे. विद्यार्थ्यांना अभ्यासक्रमाच्या प्रारंभापासून संशोधन कार्यासाठी प्रोत्साहन दिले जाते. त्यामुळे या विद्यार्थ्यांना उत्तमोत्तम प्लेसमेंट मिळाले आहे. देशातील व जगातील मोठ्या प्रयोगशाळांमध्ये हा अभ्यासक्रम केलेल्या विद्यार्थ्यांना संशोधन कार्याची संधी मिळाली आहे.   दोन्ही संस्थांमधील अभ्यासक्रम निवासी स्वरुपाचे आहेत. विद्यार्थ्यांना नामांकित राष्ट्रीय प्रयोगशाळा आणि विद्यापीठांमध्ये उन्हाळी किंवा हिवाळी संशोधन प्रकल्प राबविण्यासाठी प्रोत्साहित केले जाते. या अभ्यासक्रमाला प्रवेश मिळालेल्या विद्यार्थ्याला दरमहा ५ हजार रुपये शिष्यवृत्ती दिली जाते. याशिवाय वार्षिक २० हजार रुपयांचे आर्थिक साहाय्य केले जाते.

या दोन्ही संस्थांमधील पाच वर्ष कालावधीच्या इंटिग्रेटेड मास्टर ऑफ सायन्स प्रवेशासाठी नॅशनल एन्ट्रन्स स्क्रीनिंग टेस्ट (NEST-नेस्ट) ही परीक्षा घेतली जाते. हा अभ्यासक्रम गणित, भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र आणि जीवशास्त्र या विषयांमध्ये करता येतो.

अर्हता – १२ विज्ञान शाखेच्या परीक्षेत किमान ६० टक्के गुण. अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती आणि शारीरिकदृष्ट्या अपंग संवर्गातील विद्यार्थ्यांना ५५ टक्के गुण. अर्ज  www.nestexam.in या संकेतस्थळावर ऑनलाइन भरता येतो. ही परीक्षा ११५ शहरांमध्ये घेतली जाते. यामध्ये महाराष्ट्रातील मुंबई, पुणे, कोल्हापूर, नांदेड, रत्नागिरी आणि नागपूर या शहरांचा समावेश आहे.

संपर्क– (१) यूएम-डीएई-सीईबीएस, हेल्थ सेन्टर बिल्डिंग, युनिव्हर्सिटी ऑफ मुंबई, विद्यानगरी, कालीना कॅम्पस, मुंबई- ४०००९८, दूरध्वनी – ०२२-२६५२४९८३, फॅक्स-२६५२४९८२, संकेतस्थळ www.cbs.ac.in, ईमेल- info@cbs.ac.in,      (२) इन्स्टिट्यूट ऑफ फिजिक्स कॅम्पस, सचिवालय मार्ग, पोस्ट ऑफिस, सैनिक  स्कूल भुवनेश्वर, ओरिसा –७५१००५, दूरध्वनी – ०६७४–२३०४०००,फॅक्स-२३०२४३६, संकेतस्थळ -niser.ac.in ,ईमेल- director@niser.ac.in

(३) इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ सायंस एज्युकेशन ॲण्ड रिसर्च (आयसर) – जागतिक दर्जाच्या संशोधनाच्या सोयी – सुविधा -तंत्रज्ञान आणि प्रयोगशाळा उपलब्ध करुन देणाऱ्या या संस्थेचा विकास या ज्ञानशाखेतील, सेंटर ऑफ एक्सलन्स (गुणवत्तेचे केंद्र) म्हणून केला जात आहे. या संस्थेचे कॅम्पस पुणे, भोपाळ, थिरुवनंतपूरम, मोहाली, तिरुपती, कोलकता, बेरहमपूर या ठिकाणी आहेत. या संस्थेमध्ये बीएस – एमएस (बॅचलर ऑफ सायन्स- मास्टर ऑफ सायन्स- ड्युएल डिग्री) हा अभ्यासक्रम करता येतो. त्याचा कालावधी पाच वर्षाचा आहे.

निवड प्रकिया-  आयसर ॲप्टिट्यूड टेस्ट मधील गुणांव्दारे या अभ्यासक्रमाला प्रवेश दिला जातो.

यंदा आयसर ॲप्टिट्यूड टेस्ट कॉम्प्युटर बेस्ड, बहुपर्यायी वस्तुनिष्ठ पध्दतीची परीक्षा आहे. महाराष्ट्रातील केंद्रे- नागपूर, पुणे, मुंबई. अर्हता- विद्यार्थ्यास १२ वीमध्ये ६० गुण मिळायला हवे. राखीव संवर्ग- ५५ टक्के गुण. २०२४ आणि २०२५ साली १२ वीची परीक्षा उत्तीर्ण झालेले विद्यार्थी ही परीक्षा देऊ शकतात. संपर्क-https://iiseradmission.in

(४) इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ सायन्स- बेंगळुरु  स्थित ही, विज्ञान संशोधनास प्राधान्य देणारी महत्वाची संस्था आहे. या संस्थेतील 12 वी नंतरचा चार वर्षे कालावधीचा पदवीस्तरीय अभ्यासक्रम, हा संशोधन क्षेत्राकडे वळू इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरु शकतो. त्यामुळेच या अभ्यासक्रमाचे नाव या संस्थेने बॅचलर ऑफ सायन्स (रिसर्च) असे ठेवले आहे. हा अभ्यासक्रम फिजिक्स/ केमिस्ट्री/ मॅथेमॅटिक्स, मटेरिअल्स, अर्थ ॲण्ड एन्व्हिरॉन्मेंट सायन्स या शाखांमध्ये करता येतो. विद्यार्थ्याची इच्छा असल्यास तो आणखी एक वर्षे शिकून एम.एस्सी पदवी प्राप्त करु शकतो.

यंदापासून या संस्थेने बीटेक इन मॅथेमॅटिक्स ॲण्ड कॉम्प्युटिंग हा अभ्यासक्रम सुरु केला आहे. या अभ्यासक्रमाला जेईई – ॲडव्हान्स्ड मधील गुणांच्या आधारे प्रवेश दिला जाईल.

बीएस्सी (रिसर्च) निवड प्रकिया

(१) 12 वी विज्ञान शाखेत  किमान 60 टक्के गुण मिळणे आवश्यक. (अनुसूचित जाती आणि जमाती संवर्गासाठी केवळ उत्तीर्ण श्रेणी) विद्यार्थ्यांनी १२ वीत भौतिकशास्त्र/ गणित/ रसायनशास्त्र या विषयांचा अभ्यास केलेला असावा.   आणि (२) जेईई (जॉईंट एन्ट्रन्स एक्झामिनेशन – मेन / ॲडव्हान्स्ड – २०२५) किंवा (३) नॅशनल एलिजिबिलिटी कम एन्ट्रन्स टेस्ट (अंडर ग्रॅज्यूएट) -२०२५

या अभ्यासक्रमाला प्रवेश मिळालेल्या सर्व विद्यार्थ्यांना विद्यावेतन दिले जाते.

संपर्क- पदवी अभ्यासक्रम- द असिस्टंट रजिस्ट्रार, इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ सायन्स, बेंगळुरु- 560012, दूरध्वनी- 080- 22933379,    ईमेल- admission.ug@iisc.ernet.in

, संकेतस्थळ- iisc.ac.in

(५) उपरोक्त नमूद कोणत्याही संस्थांमध्ये प्रवेश मिळाला नाही तर इच्छूक विद्यार्थ्यांनी आपल्या शहरातील नामांकित विज्ञान महाविद्यालयात बी.एस्सी करायला हवे. पुढे एम.एस्सी आणि पीएचडीव्दारे संशोधन कार्याकडे वळता येणे सुलभ जाते.

बीएस्सी नंतर जॉईंट एन्ट्रन्स टेस्ट फॉर मास्टर्स, या परीक्षेच्या माध्यमातून एम.एस्सी/ जॉईंट एम.एस्सी-पीएचडी/ एम.एस्सी-पीएचडी (ड्युएल डिग्री), पोस्ट बॅचलर डिग्री या अभ्यासक्रमांना वेगवेगळया आयआयटी आणि इंडियन इंस्टिटटयूट ऑफ सायंस- बेंगळुरु, येथे प्रवेश मिळू शकतो. संपर्क- jam.iitr.ac.in

एम.एस्सी- इंटिग्रेटेड पीएचडी आणि रेग्युलर (नियमित) पीएचडी (भौतिकशास्त्र/ थिऑरेटिकल कॉम्प्युटर सायंस/ कॉम्प्युटेशनल बॉयलॉजी/न्युरोसायन्स), या अभ्यासक्रमांच्या प्रवेशासाठी जॉईंट एन्ट्रन्स स्क्रीनिंग टेस्ट (जेस्ट)व्दारे प्रयत्न करता येतात. देशातील नामांकित संस्थांमध्ये या परीक्षेव्दारे प्रवेश मिळू शकतो.

प्रज्ञावंत विद्यार्थ्यांना काही कारणास्तव वैद्यकीय वा आयआयटी मध्ये अभियांत्रिकी पदवीसाठी प्रवेश मिळाला नाही तर त्यांनी नैराश्याला झटकून बी.एस्सीच्या मार्गावरुन जाण्याचा नक्कीच विचार करावा. पालकांनीही त्यास पाठिंबा द्यावा. हा मार्ग पुढे राजमार्गही ठरु शकतो, हे लक्षात ठेवावे.

सुरेश वांदिले