मार्केट रिसर्च (बाजार/व्यापार संशोधन) हे क्षेत्र झपाट्याने वाढत आहे. वैश्विकीकरण आणि डिजिटायझेशनमुळे या क्षेत्राला अधिकाधिक चालना मिळत आहे. या क्षेत्रातील पारंपरिक दृष्टिकोनास बदलून नवा विचार करु शकणाऱ्या व ते प्रत्यक्षात अमलात आणू इच्छिणाऱ्या उमेदवारांसाठी या क्षेत्रात करिअरच्या विविध संधी उपलब्ध होऊ शकतात.
मार्केट रिसर्चमध्ये काय होतं?
(१) मार्केट रिसर्चमध्ये ग्राहक आणि त्यांच्या आवडीनिवडीच्या पर्यायांची माहिती गोळा केली जाते. त्यासाठी सर्वेक्षण केले जाते. या माहितीचे विश्लेषण करुन संबंधित संस्थेला उपयुक्त ठरतील असे निष्कर्ष काढले जातात. यामुळे निर्णय घेणे सोईचे आणि सुलभ जाते. संभाव्य ग्राहकांपर्यंत थेट पोहचून उत्पादन किंवा वस्तुंचा थेट प्रचार आणि प्रसार केला जातो. (२) मार्केट रिसर्चमुळे उत्पादकांना आपल्या वस्तू किंवा उत्पादन किंवा सेवांविषयी ग्राहकांच्या थेट प्रतिक्रिया आणि प्रतिसाद कळू शकतो. उदा- एखाद्या कंपनीस आंघोळीचा नवा साबण मार्केटमध्ये आणायचा असल्यास, या साबणाचे संभाव्य ग्राहक कोण? या साबणास चंदनाचा की लिंबूचा गंध असावा? हा साबण कोणत्या त्वचेला सूट होईल? अशा सारखे प्रश्न विचारले जातात. यामुळे या नव्या साबणाच्या निर्मितीविषयी महत्वाचे निर्णय घेणे कंपनीस सुलभ जाते. कोणतेही नवे उत्पादन बाजारात आणण्याआधी अशा पध्दतीच्या विस्तृत सर्वेक्षण आणि नियोजनाची गरज असते. या बाबी मार्केट रिसर्चच्या अंतर्गत येतात.
(३) सध्याच्या अत्यंत स्पर्धात्मक काळात प्रत्येक कंपनीला अशा मार्केट रिसर्च/संशोधनाची सतत गरज भासते. ग्राहकांच्या गरजा, कल आणि आवड कळल्याशिवाय कोणतीही कंपनी यशस्वी होऊ शकत नाही. असे सखोल सर्वेक्षण, संशोधन आणि त्यातून मिळालेल्या माहितीच्या विश्लेषणाव्दारे विक्रीचे उद्दिष्ट साध्य केले जाते.
कार्य पध्दती
मार्केट रिसर्च दोन पध्दतीने केले जाते- (१) संख्यात्मक संशोधन- या पध्दतीमध्ये प्रश्नावली, सर्वेक्षण या बाबींचा समावेश असतो. आकडे किंवा संख्यावर अधिक भर दिला जातो. उदा- एकूण लोकसंख्येपैकी किती टक्के लोक नवा साबण खरेदी करतील?
(२) गुणात्मक संशोधन- यामध्ये एखाद्या उत्पदनाविषयी लोकांचे मत, प्रतिक्रिया यावर भर दिला जातो. ग्राहकांच्या मुलाखती घेतल्या जातात. त्यांच्या प्रत्यक्ष प्रतिक्रिया विचारल्या जातात.
संधी कशी मिळेल?
मार्केट रिसर्चच्या क्षेत्रात येण्यासाठी संबंधित उमेदवाराकडे सांख्यिकी, गणित, कॉम्प्युटर ॲप्लिकेशन, समाजशास्त्रे, मार्केटिंग, जनसंवाद या विषयांमधील पदवी असल्यास उत्तम. या पदवीसोबत मार्केटिंग रिसर्च असोशिएशनने सुचविलेले पुढील प्रमाणपत्र अभ्सासक्रम केल्यास रोजगार संधी सुलभतेने मिळू शकते. (१) सर्टिफाइड रिसर्च ॲनॅलिस्ट, (२) सर्टिफिकेट इन मार्केट ॲण्ड सोशल रिसर्च प्रॅक्टिस, (३) प्रोफेशनल रिसर्चर सर्टिफिकेशन, (४) ग्रॅज्युएट सर्टिफिकेट इन मार्केट ॲनॅलिटिक्स आणि मार्केट रिसर्च (५) पोस्ट ग्रॅज्युएट सर्टिफिकेट इन मार्केट रिसर्च ॲण्ड डाटा ॲनॅलिटिक्स
बारावी नंतर वाणिज्य शाखेत प्रवेश घेऊन अर्थशास्त्र, सांख्यिकी, बॅचलर ऑफ बिझिनेस ॲडमिनिस्ट्रेशन इन मार्केटिंग, असे अभ्यासक्रम केलेले उमेदवार या क्षेत्रात येऊ शकतात. मार्केटिंग विषयात पदव्युत्तर पदवी घेतल्यास आणखी मोठ्या संधी मिळू शकतात.
करिअर संधी
या मनुष्यबळाची गरज दिवसेंदिवस वाढत असल्याने खाजगी क्षेत्रासह शासकीय क्षेत्रातही विविधप्रकारचे सर्वेक्षण, विश्लेषण यासाठी त्यांची सेवा घेतली जाते. राजकीय पक्षांमार्फत निवडणूक सर्वेक्षणाची जबाबदारी सोपवली जाते. सामाजिक आणि आर्थिक विषयांशी निगडीत संस्था डाटा/माहिती गोळा करण्यासाठी या मनुष्यबळाचा वापर करतात. आपल्या वेगवेगळया कार्यक्रमांची लोकप्रियता जाणून घेण्यासाठी या कंपन्या मार्केट रिसचर्सची सेवा घेत असतात. बऱ्याच जाहिरात कंपन्यांमध्ये स्वतंत्र मार्केटिंग रिसर्च विभाग उघडण्यात आले आहेत. सर्व व्यावसायिक व्युहनितीचा कणा म्हणजे मार्केट रिसर्च होय. विक्री वाढवणे ,सकारात्मक प्रतिसादासाठी प्रयत्न करणे, जुन्या विक्रीच्या सांख्यिकी माहितीचा अभ्यास आणि विश्लेषण करुन भविष्यात अधिकाधिक विक्री वाढवण्यासाठी किंवा विक्रिचे भाकित करण्यासाठी या मनुष्यबळाचा उपयोग होतो. यामुळे व्यवसायवृध्दीसाठी चालना मिळू शकते.
पुढील काही क्षेत्रात मार्केट रिसर्चला सध्या मोठी मागणी आहे- (१) गृहनिर्माण, (२) स्वयंचलन/ऑटोमोटिव्ह, (३) सार्वजनिक सेवा, (४) शिक्षण आणि प्रशिक्षण, (५) वित्त, गुंतवणूक आणि विमा, (६) गृहपयोगी वस्तू, (७) शासकीय आणि स्थानिक सेवा, (८) आरोग्य आणि वैद्यकीय सेवा, (९) पर्यटन , (१०) माध्यमे आणि जनसंपर्क, (११) राजकीय संस्था, (१२) किरकोळ आणि घाऊक बाजार
अशा असतात संधी
(१) रिसर्च डायरेक्टर- मार्केट रिसर्च क्षेत्रातील हे सर्वोच्च पद समजले जाते. या क्षेत्रातील सर्व प्रकल्पांच्या वेळेवर आणि प्रभावरित्या कार्यान्वयाची जबाबदारी यांची असते. (२) रिसर्च मॅनेजर- संबंधित संशोधन कार्याची आखणी, अंमलबजावणी, व्यवस्थापन याची जबाबदारी यांची असते. कंपनी आणि ग्राहकांमधील दुवा म्हणूनही यांना कार्य करावे लागते. (३) रिसर्च एक्झिक्युटिव्ह-प्रारंभीच्या सर्व नियोजनात यांना सहभागी व्हावे लागते. संशोधन आराखडा तयार करणे, माहिती गोळा करणे यासाठी रिसर्च मॅनेजर आणि रिसर्च ॲनॅलिस्ट सोबत यांना कार्य करावे लागते. अंतिम संशोधन अहवाल तयार करण्यातही यांना महत्वाची भूमिका बजवावी लागते. (४) रिसर्च ॲनॅलिस्ट- माहिती विश्लेषकांनी सादर केलेली आकडेवारी, निष्कर्ष आणि सादरीकरणाकडे यांना लक्ष ठेवावे लागते. (५) ऑपरेशन डायरेक्टर- डाटा एन्ट्री, माहितीची निवड, प्रश्नावलीची निर्मिती, माहिती सादरीकरण अशासारख्या बाबिंकडे यांना लक्ष पुरवावे लागते. निर्धारित वेळेत संशोधन अहवाल सादर होण्याच्या दृष्टिने लक्ष ठेवावे लागते. खर्चातील काटकसर आणि दर्जा नियंत्रणाकडेही लक्ष पुरवावे लागते. (६) फिल्डवर्क मॅनेजर- यांना क्षेत्रीय पातळीवरील नेमणुका, प्रशिक्षण, व्यवस्थापन, गुणवत्ता, मूल्यमापन या सर्व बाबींकडे लक्ष पुरवावे लागते. संशोधन कार्याचा संयुक्तिक नमूना तयार करावा लागतो.
(७) डाटा प्रोसेसिंग प्रोफेशनल-माहिती विश्लेषण प्रकियेच्या एक किंवा अनेक घटकांवर यांना लक्ष ठेवावे लागते.
काही संस्था
एमबीए मार्केटिंग केलेल्या उमेदवारांना अधिक चांगल्या संधी मिळू शकतात. पुढील शैक्षणिक संस्थांमधील एमबीए यासाठी उपयुक्त ठरु शकते- (१) जमनालाल बजाज इंस्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट- मुंबई, (२) मॅनेजमेंट डेव्हलपमेंट इंस्टिट्यूट गुरगाव, (३) इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट- अहमदाबाद/ बेंगळुरु/ लखनौ, (४) फॅकल्टी ऑफ मॅनेजमेंट स्टडीज- दिल्ली, (५) झेवियर लेबर रिसर्च इंस्टिट्यूट –जमेशदपूर, (६) सिडेनेहॅम इंस्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट ॲण्ड रिसर्च- मुंबई
बीबीए – मार्केटिंग
पुढील संस्थांमध्ये हा अभ्यासक्रम करता येतो- (१) ख्रिस्त युनिव्हर्सिटी- बेंगळुरू (या संस्थेत डिसिजन सायंस आणि फायनांस ॲण्ड मार्केटिंग ॲनॅलिटिक्स या विषयात बीबीए करता येते. संपर्क-christuniversity.in, (२) नर्सी मोंजी इंस्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट- मुंबई , यासंस्थेत बॅचलर ऑफ बिझिनेस ॲडमिनिस्ट्रेशन ॲण्ड मार्केटिंग मॅनेजमेंट हा अभ्यासक्रम करता येतो. संपर्क- https://nmimsnpat.in/management.php, (३) शहीद सुखदेव कॉलेज ऑफ बिझिनेस स्टडीज,दिल्ली-या संस्थेत बॅचलर ऑफ मॅनेजमेंट स्टडीज या अभ्यासक्रमांतर्गत मार्केटिंग विषयाचे स्पेशलायझेशन निवडता येते. संपर्क-https://sscbs.du.ac.in/bachelor-of-management-studies/, (४) मद्रास ख्रिचियन कॉलेज- चेन्नई, संपर्क-https://mcc.edu.in/courses (५) युनिव्हर्सिटी ऑफ पेट्रोलियम ॲण्ड एनर्जी स्टडीज – या संस्थेत बीबीए इन मार्केटिंग मॅनेजमेंट हा अभ्यासक्रम करता येतो. संपर्क-https://www.upes.ac.in/schools/school-of-business#programmes (६) जयहिंद कॉलेज मुंबई येथील बीबीए अभ्यासक्रम टाटा कंसलटंन्सी सर्विसेस यांच्या सोबत करार करुन सुरु करण्यात आला आहे. या अभ्यासक्रमांतर्गत मार्केटिंग रिसर्च अॅण्ड रिटेल या विषयघटकाचा अभ्यास करता येतो. संपर्क-https://www.jaihindcollege.com, (७) सिम्बॉयसीस सेंटर फॉर मॅनेजमेंट स्टडीज पुणे येथे बीबीए मार्केटिंग अभ्यासक्रम करता येतो. संपर्क-https://www.scmspune.ac.in/bba-program-structure.php
आवश्यक गुण
मार्केट रिसर्च या क्षेत्रात येऊ इच्छिणाऱ्या उमेवारांकडे पुढील काही गुण अथवा वैशिष्टये असल्यास त्याची प्रगती झपाझप हेाऊ शकते.(१)सखोल विश्लेषण करण्याची आवड आणि गती, (२)आधिकाधिक जनसंपर्कात रस, (३)उत्तम मानसिक आणि शारीरिक क्षमता, (४) आकडेमोडीची क्षमता, (५)संवाद कौशल्य,(६)सहनशिलता, (७)नियोजनबध्द कार्यशैली
आव्हान आणि संधी
हे क्षेत्र अतिशय स्पर्धात्मक असले तरी यामध्ये चांगले वार्षिक पॅकेज आणि संस्थेमध्ये वरच्या श्रेणीत पदोन्नती कामगिरी बघून तत्काळ मिळू शकते. माहिती तंत्रज्ञान, विक्री, विपणन ययाविभागांसोबत समन्वय साधून कार्य करावे लागत असल्याने या शाखांची सूक्ष्म माहिती होते. याचा लाभ नव्या जबाबदाऱ्या स्वीकारता होऊ शकतो.
०००