“डिझाइन थिकिंग“ म्हणजे विचारांचे अभिकल्पन हे आजच्या काळात यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक ठरतं. यातूनच भविष्याचा विचार किंवा कल्पना करता येतात आणि त्या वास्तवात येण्यासाठी सुयोग्य प्रयत्न होऊ शकतात. आंतरशाखीय विषयांचा एकत्रित विचार करण्याचं कौशल्य यामुळे प्राप्त होऊ शकतं. समस्यांची नेमकी जाण आणि त्याच्या निराकरणाचे उपाय शोधात येऊ शकतात. कृत्रिम बुध्दीमत्ता आणि त्यातून निर्माण होत असलेले “ह्युमोनाइड“ हे डिझाइन थिकिंगचे अपत्य आहे. डिझाइन हे केवळ कसे दिसते याचं रेखाटन नसते तर ते प्रत्यक्षात कसं कार्यरत होऊ शकतं याचं प्रात्यक्षिकच ठरत, असं ॲपलचा सर्वेसर्वा स्टीव जॉब सांगायचा. या सिध्दांताच्या बळावरच त्याने ॲपलचे साम्राज्य वृध्दिंगत केले. डिझाइन हे केवळ वस्तू, वस्त्रे, घरे, दागिणे यांच्याशीच संबंधित नसून तर कोणतीही कार्यप्रणाली, कार्यशैली, प्रकिया, पध्दती यासाठी उपयोगात आणू शकतो. व्यामिश्र किंवा किचकट समस्यांच्या निर्धारणासाठी वेगळया व नावीन्यपूर्ण विचाराचं सर्जन डिझाइनद्वारे होत असतं.
सध्याच्या अत्यंत स्पर्धाक्षम काळात कोणत्याही क्षेत्रातील यशासाठी नावीन्यपूर्ण किंवा हटके विचार किंवा कल्पना यांचं अनन्यसाधारण महत्व आहे. अशा सर्जनशीलतेला मोठा वाव विविध उद्योग, व्यवसायात मिळू शकतो. अशा विचारातूनच भव्य यशाला गवसणी घालता येऊ शकते.
तुम्हाला इतरांपेक्षा वेगळं करण्याची इच्छा किंवा आकांक्षा आहे का? तुम्हाला सतत नावीण्यपूर्ण आणि अफलातून विचार सुचतात का ? किंवा तुम्ही जुन्या गोष्टींकडे वेगळया तऱ्हेनं किंवा हटके बघू शकता का? नव्याचा ध्यास घेतला असताना चुका होऊ शकतात हे तुम्हास मान्य आहे का? या प्रश्नांचं प्रामाणिक व पारदर्शक उत्तर स्वत:ला दिलं पाहिजे. कारण यामुळे तुमच्याकडे असलेली वास्तव क्षमता, कौशल्य, व सर्जनशील विचार यांची वस्तुनिष्ठ कल्पना येऊ शकते.
पारंपरिकतेच्या पुढे
सर्जनशीलता म्हणजे पारंपरिक विचार, नियम, पध्दती, नातेबंध यांच्या पुढं जाणं आणि त्यातून नव्या अर्थपूर्ण कल्पना, कार्यप्रणाली, शैली यांचे सर्जन करणं होय. आपल्यापैकी प्रत्येकाकडे मूळ विचार करण्याची क्षमता असते.
नव्या पेहराव किंवा पोषाखांच्या डिझाइनच्या कल्पना मानवास सुचल्या नसत्या तर मागील शतकातील ‘आकार-उकार-प्रकारचे कपडेच आपण सांप्रतकाली परिधान करित राहिलो असतो. आजच्या काळात कोणत्याही क्षेत्रात यश मिळवायचं किंवा इतरापेक्षा समोर राहयचं असल्यास नव्या संकल्पना आणि वेगळा विचार यांचा अंगिकार करणं आवश्यक ठरतं. यासाठी सतत स्वत:ला अपडेट ठेवावं लागतं. त्यातून कार्यपध्दतीला गती मिळते. ही गती व्यवस्थेला समृध्द करण्यासाठी उपयुक्त ठरत असते.
ही बाब ध्यानात घेत नसल्याने झुंडीच्या मानसशास्त्राप्रमाणे बहुसंख्य विद्यार्थी ज्या शाखांकडे प्रवेश घेतात, त्याकडे आपण मोर्चा वळवतो. यामुळे गरज आणि उपलब्धता यामध्ये मोठी दरी निर्माण झाली आहे. एकिकडे नावीन्यपूर्ण विचार करण्याची क्षमता व कौशल्य असणाऱ्या उमेदवारांची गरज उद्योग व व्यवसाय जगताला आहे तर दुसरीकडे गरजेपेक्षा अधिक निर्माण झालेले मनुष्यबळ संधीच्या शोधात आहेत. त्यामुळे आता वेगवेगळया कंपन्या समूह चर्चेवर भर देताना दिसतात, त्यातून उमदेवाराचं संवाद कौशल्य, नेतृत्व गुण आणि मूळ विचार करण्याची क्षमता याची पारखणी केली जाते. मूळ विचारक्षमता वाढण्यासाठी वाचन प्रचंड वाढवायला हवं. इंटरनेटवरुन कॉपी करुन प्रकल्प किंवा प्रोजेक्ट करण्याकडे असलेल्या कलाला वेळीच पायबंद घालायला हवा.
भीतीला त्यागा
कोणतीही कल्पना न भीता व्यक्त केती तरच ती वास्तवात येण्याची शक्यता असते. मूळ विचारांना किंवा कल्पनांना कुणी टीका करतील किंवा टवाळी करतील किंवा हसतील याचा विचार करु नका. त्यातूनच नावीन्यपूर्ण विचार किंवा इनोव्हेटिव्ह आयडियाज यांना जन्मास घालू शकाल व आत्मविश्वासाने व न भीता पूर्णत्वासही नेऊ शकाल. मनात दडलेल्या अपयशाच्या भीतीवर मात केली तर स्वप्न वास्तवात येऊ शकतात. त्यासाठी स्वत:च्या क्षमतेवर आणि बुध्दीमत्तेवर पूर्णविश्वास असायला हवा. सर्जनशीलतेचा गुण अंगी बाणवण्यासाठी अपयशाला घाबरु नका त्यातून शिका व चुका दुरुस्त करा. नावीन्याचा ध्यास धरा, परिपूर्णतेचा नव्हे.
नव्या अनुभवांचा सहर्ष स्वीकार करायला हवा. नव्या कल्पना स्वीकारण्यासाठी नवं वातावरण, नव्या व्यक्ती आणि नवी परिस्थिती यांच्या संपर्कात यायला हवं. अशी संधी मिळत असल्यास त्याचा तत्काळ स्वीकार केला पाहिजे. इतर व्यक्ती समस्यांचे निर्धारण कसं करतात याचं निरीक्षण करुन त्या कल्पनांचा अंगिकार करणं गरजेचं आहे. त्यासाठी लवचिक मानसिकता बनवायला हवी. नावीन्यपूर्ण विचारांनी अडथळ्यांवर मात करायला हवं. अशा विचारांवर ठाम राहणे आवश्यक ठरते. एकापेक्षा अधिक पध्दती किंवा मार्गांनी समस्यांचे निर्धारण करण्याचे प्रयत्न करायला हवे.
काही अभ्यासक्रम
(१) नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ डिझाइन-
या संस्थेचा स्ट्रेटेजिक डिझाइन मॅनेजमेंट हा अभ्यासक्रम डिझाइन थिंकिंग या विषयातील महत्वाचा अभ्यासक्रम समजला जातो. पदव्युत्तर पदवी स्तरीय या अभ्यासक्रमाचा कालावधी अडीच वर्षाचा आहे.
या अभ्यासक्रमांचे वैशिष्ट्य म्हणजे कोणत्याही ज्ञानशाखेतील पदवीधारकांना प्रवेश मिळू शकतो. शिवाय १२वी नंतर डिझाइन /फाइन आर्ट/ ॲप्लाइड आर्ट/आर्किटेक्चर या विषयात चार वर्षे कालावधीचा पदविका अभ्यासक्रम केलेले विद्यार्थी या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी पात्र ठरतात.
नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ डिझाइनच्या बेंगळुरु कॅम्पसमध्ये इंटरॲक्शन डिझाइन आणि युनिव्हर्सल डिझाइन या दोन अभ्यासक्रमांना प्रवेश दिला जातो. हे अभ्यासक्रम पदव्युत्तर पदवीस्तरीय आहेत. कालावधी – अडीच वर्षे.
संपर्क- नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ डिझाइन, पालडी, अहमदाबाद- ३८०००७, संकेतस्थळ- http://www.nid.edu, ईमेल- admissions@nid.edu
०००
(२) इंडस्ट्रिअल डिझाइन सेंटर– मुंबई आयआयटीच्या अंतर्गत कार्यरत असणाऱ्या या संस्थेत इंटरॲक्शन डिझाइन या विषयातील पदव्युत्तर पदवी अभ्यासक्रम करता येतो. अर्हता- डिझाइन/ आर्किटेक्चर/ इंटेरिअर डिझाइन/ अभियांत्रिकी /प्लॅनिंग या विषयातील पदवी किंवा बॅचलर ऑफ फाइन आर्ट्स किंवा कोणत्याही विज्ञान आणि कला शाखेतील पदव्युत्तर पदवी किंवा मास्टर ऑफ कॉम्प्युटर ॲप्लिकेशन किंवा चार वर्षे कालावधीचा गव्हर्नमेंट डिप्लोमा इन आर्ट.
संपर्क- इंडस्ट्रिअल डिझाइन सेंटर,इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी- बॉम्बे, मुंबई-४०००७६, दूरध्वनी- ०२२-२५७६७८०१, संकेतस्थळ- http://www.idc.iitb.ac.in, ईमेल- office.idc@iitb.ac.in | admission.idc@iitb.ac.in
०००
(३) एमआयटी इंस्टिट्यूट ऑफ डिझाइन –
या संस्थेत (१) डिझाइन मॅनेजमेंट, हा पदव्युत्तर पदवीस्तरीय अभ्यासक्रम करता येतो. अर्हता-कोणत्याही विषयातील पदवी किंवा बॅचलर ऑफ डिझाइन.
(२) पोस्ट ग्रॅज्युएट इन इनोव्हेशन- या अभ्यासक्रमाचा कालावधी एक वर्षं. कोणत्याही विषयातील पदवीधराला हा अभ्यासक्रम करता येतो. (३) एमबीए इन इनोव्हेशन ॲण्ड आंत्रप्रिनरशीप. कालावधी दोन वर्षे. अर्हता- कोणत्याही विषयातील ५० टक्के गुणांसह पदवी.
संपर्क- एमआयटी, इंस्टिट्यूट ऑफ डिझाइन, राजबाग, लोणी- काळभोर, पुणे—४१२२०१, दूरध्वनी- ०२०- ३०६९३६००, संकेतस्थळ- /www.mitid.edu.in, ईमेल- admissions@mitid.edu.in
०००
(४) श्रिष्टी मनिपाल इंस्टिट्यूट ऑफ आर्ट, डिझाइन ॲण्ड टेक्नॉलॉजी– या संस्थेने पुढील दोन वर्षे कालावधीचे पदव्युत्तर पदवी अभ्यासक्रम सुरु केले आहेत – मास्टर ऑफ डिझाइन इन (१) डिझाइन लेड इनोव्हेशन, (२) ह्युमन सेंटर्ड डिझाइन,(३) इंडस्ट्रिअल आर्ट्स ॲण्ड प्रॅक्टिसेस, (४) इन्फर्मेशन आर्ट्स ॲण्ड इन्फर्मेशन डिझाइन प्रॅक्टिस.
चार वर्षे कालावधीचे अभ्यासक्रम- बॅचरल ऑफ डिझाइन इन (१) ह्युमन सेंटर्ड डिझाइन, (२) इंडस्ट्रिअल आर्ट्स ॲण्ड प्रॅक्टिसेस, (३) इन्फर्मेशन आर्ट्स ॲण्ड इन्फर्मेशन डिझाइन प्रॅक्टिस, (४) पब्लिक स्पेस डिझाइन.
संपर्क- बेंगळुरु कॅम्पस, गोविंदपुरा, येलाहंका, बेंगळुरु-५६००६४, दूरध्वनी-०८०-२४४९७१०१, संकेतस्थळ- http://srishtimanipalinstitute.in ,ईमेल- admissions@srishtimanipal.ac.in
सुरेश वांदिले