ऱ्हींम फ्रीम फ्रुम फट्टाक स्वाहा!
“दिवाळी कधी आली नि कधी गेली कळलीसुध्दा नाही.” मालकीनबाई कुणाला तरी मोबाइलवरुन सांगत होत्या. मार्गारेट अवतीभवती घुटमळत असल्याने, तिच्या कानावर हे संभाषण पडत होतं. “दिवाळीत हा फराळ केला नि ते केलं. घर असं रंगवलं नि तसं सजवलं” , मालकीनबाई सांगत होत्या.
“दिवाळी…दिवाळी… दिवाळी, कां आवडते या मनुष्यप्राण्याला दिवाळी एव्हढी?”,मार्गारेट विचार करु लागली. विचार करताकरता ती मालकीनबाईंच्या खोलीतून बाहेर पडली. आडोशाला लपून बसलेल्या रॉबिन्सनच लक्षं होतच तिच्याकडे. मावशी बाहेर पडताच तोही हलकेच सटकला. दोघेही बाहेरच्या खोलीतून गच्चीवर गेले. मालकीन बाईंचं फोनवरचं दिवाळीपुराण ऐकून मावशी चांगलीच वैतागली होती.
गच्चीवर छान वारा अनुभवयाला मिळत असूनही नाक फेंदावरुन मावशी ठोंब्यासारखी बसून राहिली. मामाने तिच्याभोवती फेरी मारली. दोन पायावर उभा राहून नाचून बघितलं. हलकेच मावशीची मिशीही ओढली. पण मावशी ढिम्म!
“अगं मावशे, एव्हढी छान दिवाळी गेली आपली. एकाहून एक स्वादिष्ट पदार्थांवर ताव मारला. तरी तुझा, मूड ऑफ तो ऑफच!” मामा म्हणाला.
मावशी त्याच्या अंगावर धावत ओरडली,
“चुलीत घाल त्या फराळ- बिराळाला.”
“तो गेला की आपल्या दोघ्यांच्याही पोटात, आता कसा जाणार चुलीच्या आत?”
“रॉब्या,रॉबेटल्या माझं डोकं खाऊ नकोस, शांत बसू दे मला. आधीच त्या मालकीनबाईची दिवाळी कौतुकाची वटवट माझ्या डोक्यात गेलीय.”
“अगं पण मावशे, कौतुक त्या करताहेत, पण पोट तुझं कां दुखतय?”
“माम्या, दिवाळीत खमंगबिमंग पदार्थावर जबरी ताव मारायला मिळतो ते खरं असलं तरी दिवाळी आली की माझ्या अंगावर काटा नि पोटात गोळाच उठतो.
“अगं पण कां?”
“दिवाळीतले ते फटाके रे”
“ते तर दरवर्षीच असतात. तसेच ढामढामढूम ढूमढूमढामढाम फुटतात. कानठळ्या बसवणारा मोठ्ठा आवाज करतात नि आपल्या दोघांचा इटुकला-पिटूकला-मिटकुला, जीव घाबराघुबरा करतात. त्यात काय नवल ते?”
“अरे रॉब्या, नवल काही नसलं तरी या फटक्यांचीच तर आपल्याला भीती आहेना. त्यांच्या आवाजाने आपली हालत काय पातळ होते. तो आपला शत्रू नंबर एक नेपोटल्या, बिचाऱ्याचे हाल बघवत नाही रे तेव्हा..” मावशी कळवळून म्हणाली.
“तू म्हणतेस ते बरोबर आहे गं मावशे, पण या फटक्यांचा उपदव्याप हा मनुष्यप्राणी करतो तरी कशाला? आणि काय गं या फटक्यात काय राक्षसबिक्षस दडला असतो की काय?” मामाने डोळे मोठ्ठाले करुन विचारलं.
“राक्षसच म्हणावा लागेल. म्हणूनच आपल्याला इतकी भीती वाटते. आपल्या ह्रदयाचे ठोके वाढतात.”
“मावशे, या राक्षसाच्या पोटात काय दडलं असतं, याचा शोध कां बरं घेतला नाहीस ?”
“घेतला की रे रॉब्या.”
“ओह वाव! मग काय दिसलं त्याच्या पोटात. चिकन दिसलं की मटन की फिशकरी की फक्त खेकड्याची नांगी.” मामा लाळ गाळत म्हणाला.
“अरे खादाडधोंड्या, हे जर काही असतं, त्या राक्षसाच्या पोटात तर आपल्याला नि नेपोटल्याला कशाला वाटली असती भीतीपिती.”
“मग?”
“अरे, या फटक्यांमध्ये इंधन असतं, ऑक्सिडायझर असतं. त्यामध्ये भरपूर ऑक्सिजन म्हणजे प्राणवायू असतो. फटाक्यांचा स्फोट घडवून आणण्यासाठी त्याचा उपयोग होतो.”
“अच्छा, पण या ऑक्सिडायझरचं काही नावबिव असेल ना.”
“फटाक्यांमध्ये नायट्रेट, क्लोरेट आणि पोटॅशिअम परक्लोरेट नावाचे ऑक्सिडायजर वापरतात. ते रासायनिक पदार्थ असतात.”
“पण मावशे फटाक्याची ही भानगड सॉरी…सॉरी” मामा जीभ चावत म्हणाला, “गणित काही इतकं सोपं नसणार ना…”
“अगदी बरोबर रॉब्या, फटाक्यातल्या आगीसाठी इंधन लागतं. ते चॉरकोल (कोळसा) किंवा सल्फरच्या रुपात या फटाक्यात असतं. तर हे इंधन ऑक्सिडायझरपासून निघालेल्या ऑक्सिजनला जाऊन मिळतं. त्यातून आग निर्माण होते नि धडाडधूम स्फोट होतो. बंदुकीतल्या गोळ्यांमध्ये जे पावडर असतं त्यातही असंच ऑक्झिडायजर नि इंधन असतं.
“मावशे, पण यांचं कार्य कसं घडतं ?”
“राब्या, हे इंधन आणि ऑक्झिडायजर तीन वेगळया पध्दतीनं वापरलं जातं. लहान रॉकटेच्या वातीला नियंत्रणात ठेऊन पेटवण्यासाठी फ्युज किंवा प्रज्वलकचा वापर करतात. हा फ्युज बंदुकीच्या फार बारीक (गनपावडर) पावडरपासून तयार केला जातो. त्यामुळे जो कुणी रॉकेटची वात पेटवतो त्याला वात पेटेस्तोव बाजूला होण्याचा काही वेळ मिळतो. हा जळणारा फ्युज मग, खालून पावडरला जाळू लागतो. जळत असतानाच स्फोट होतो नि रॉकेट आकाशात जातं.”
“अरे वा!”
“काही गनपावडरमध्ये अतिशय छोटे तुकडे किंवा गुठळ्या किंवा गोळी किंवा छर्रे, रॉकेटमधील स्फोट होणाऱ्या भागात मिसळवले जातात. या तुकड्यांमुळे फटाके फुटतात किंवा त्यांचा स्फोट होतो. या तुकड्यांमध्ये रंगाचं रसायन, इंधन आणि पावडरला बांधून ठेवणारा किंवा घट्ट पकडून ठेवणारा, डेक्स्ट्रीन हा स्टार्च (पिष्ठसत्व/खळ) असतो. ज्या रंगाचं रसायन असतं, तो रंग मग आपल्याला दिसतो.”
“अच्छा अच्छा, इथे गणित पण आहे म्हणायचं नि गुणाकारसुध्दा.”
“ अगदी बरोबरय मामू. लाल रंगाासाठी स्ट्रोनिटम संयुग तर हिरव्या रंगासाठी बॅरियम संयुग, निळ्या रंगासाठी कॉपर संयुग तर पिवळया-नारंगी रंगासाठी सोडियम सयुंग वापरतात. जेव्हा फटका फुटतो तेव्हा त्यातील रसायनं आपल्या डोळयांनी दिसू शकतील अशा तरंगलांबीचा प्रकाश पसरवतात. जेव्हा फटाक्याला पेटवलं जातं तेव्हा त्यातील (गन) पावडर ऑक्सिजनचा वापर करुन जोराने पेट घेते. पण इंधनाला फार घट्टरित्या बांधून ठेवण्यात येत असल्याने फटाका फुटताना धडाडधूम धडाडधूम असा आवाज येतो.”
“थोडक्यात काय, सगळा आगीशी खेळ. जीवावर बेतणारा!”
“हो रे रॉब्या, हात दाखवून अवलक्षण करण्याची सवयच आहे या मनुष्यप्राण्याला. दरवर्षी या फटाक्यांमुळे अपघात होतात आगी लागतात, कुणाचा डोळा फुटतो. तू, मी आणि नेपोटल्यासारख्या गरीब बिच्च्याऱ्या प्राण्यांना होणारा त्रास तर काही विचारुच नको. प्रदुषणबिदुषण वाढते.
“म्हणजे गं काय?”
“अरे फटाक्यातील रसायनामुळे,धुरामुळे हवा खराब होते.याचा त्रास मनुष्यप्राण्याला तर होतोच पण आपल्यासारख्या प्राण्यांना, झाडावर राहणाऱ्या पक्ष्यांनही होतो. तब्येती खराब होतात, म्हणून मला दिवाळीचं कौतुक आवडत नाही.” मावशी अश्रू ढाळत म्हणाली.
“मावशे जाऊ दे, आलीया भोगासी असावे सादर, असं तूच नाही का कधीतरी मला सांगितलं होतस. आपण दोघे वैतागून काय होणार? या मनुष्यप्राण्यास त्याचं हित कळत नसेल तर काय करणार आपण? जाने दो. दिवाळी संपली तरी अजून मालकीनबाईंकडील फराळ संपला नाही. तो संपेपर्यंत, कसा जास्तितजास्त लंपास करता येईल हा पॉझिटिव्ह विचार करु आपण.”
मामाच्या या पॉझिटिव्ह बोलण्याने फटाक्याचा निगेटिव्ह विचार मावशीने पटकन बाजूला सारला आणि उद्या सकाळी काय लंपास करता येईल याचा विचार, गच्चीवरील थंड हवेचा आनंद घेत, ती करु लागली.
सुरेश वांदिले