पिवळी जादू
आज हलवायसाच्या दुकानातल्या दुधावर डल्ला मारण्याची इच्छा रॉबिन्सनला झाली. तसं त्याने मार्गारेट मावशीला सांगितलं. मालकीनबाईंच्या घरचं दूध मार्गारेटला आजकाल जरा बेचव वाटू लागलं हेातं. त्यामुळे ती लगेच तयार झाली. दुपारी मालकीनबाई झोपल्या. ही संधी साधून दोघेही, “टेस्टीटुस्टी दुग्धालया”कडे निघाले.
या दुकानात दुधाचे विविध प्रकार मिळत. आटवलेल्या दुधाची चव काय वर्णावी, अहाहा! हे असं “टेस्टीटुस्टी” दुध दररोज मिळालं, तर काय बहार येईल, असं मार्गारेटला नेहमीच वाटायचं. पण हे दुध मिळवणं काही सोप्प नव्हतं. रॉबिन्सन आणि तिला जीवावर उदार होऊनच या दुधाचा आस्वाद घेता येई. काहीवेळा “टेस्टीटुस्टी” हलवायाचा चांगलाच प्रसादही दोघांना मिळायचा. त्यामुळे दोघेही आजकाल क्वचितच जात नि संधी मिळाली तरच दुधावर मारत, नाहीतर केवळ जिभल्या चाटत घरी परतत. खाली जरासं दुध सांडलं असेल तरख्‍ त्यावरच भागवत.
आज बऱ्याच दिवसांनी दबक्या पावलांनी मार्गारेट आणि रॉबिन्सन “टेस्टीटुस्टी”त पोहचले. एका आडोशाला जाऊन संधीचा शोध घेऊ लागले. त्याचवेळी एका दुधवाल्याने मोठ्या भांड्यात दुध आणलं. ते मालकाने भल्यामोठ्या कढईत ओतलं. दुध होतं, पांढरं शुभ्र. त्याला गरम करण्याची जागा बसकी असल्याने, मार्गारेट आणि रॉबिंसनला सगळं काही स्पष्ट दिसत होतं. मोठ्ठया कढईतलं दुध बसक्या जागेतील गॅसवर आटायला ठेवलं नि हलवाई इतर कामाला लागला. मामा आणि मावशी कधी हे दुध आटतं नि ते गटवता येतं या विचारात बुडाले.
हळूहळू दुध आटू लागलं नि ते पांढरे शुभ्र दुध पिवळं होऊ लागलं. ते बघून मामा थक्क झाला.
“मावशे, रंग बदलणारा सरडा माहीत होता. पण रंग बदलवणारं दुध पहिल्यांदाच बघितलं.”
“रॉब्या, कारण याआधी आपण, आयत्या बिळावर नागोबा, बणूनच डल्ला मारायचो ना.”
“म्हणजे गं मावशे?”
“माम्या, अरे, आपण या आधी जेव्हा कधी इकडे आलो,तेव्हा दुधाचं आटवणं, पूर्ण झालेलं असायचं. मात्र आज आपल्याला ते पहिल्यापासून बघायला मिळतय.”
“हं, अच्छा, हे नेहमीचच म्हणायचं. पण मावशे, हे पांढऱ्याचं पिवळं होण्यात काही जादू असते का? नाही म्हणजे, काळी जादू बद्दल ऐकलं होतं. तसं काही पिवळी जादूबिदू?” मामाने उत्सुकतेनं विचारलं. खरंतर मावशीनेसुध्दा याचा कधी विचार केला नव्हता. तिला प्रश्नही पडला नव्हता. रॉबिन्सला असे काही प्रश्न पडले की मावशीला आनंद व्हायचा. कारण मग ती उत्तराच्या शोधाला लागायची. आताही तसंच झालं. मामाचा प्रश्न ऐकून तिने आंनदाने त्याची मिशी ओढली नि डोळे मिटून स्वत:च्या मेंदुला हलवलं. क्षणात डोळे उघडून रॉबिन्सनला म्हणाली,
“रॉब्या रॉब्या, पिवळी जादू कळली बरं मला.”
“अरे वा, अरे वा…मग घेऊन चल की मग या जादूच्या दुधात…” लाडाने मावशीच्या मिशीचा चावा घेत मामा म्हणाला.
“रॉब्या, या पांढऱ्या रंगाच्या दुधात वेगवेगळ्या प्रथिनांचे कण असतात. त्‍यातही कैसिन या प्रथिनाचं प्रमाण जास्त असतं.”
“अरे वा, क्या सिन है…हा हा हा!” मामाने पांचट विनोद केला. मावशीने डोळे वटारले. मामाने कान पकडले.
“तर, राब्या, या कैसिन सोबत रायबोफ्लेवीन हे जीवनसत्व असतं. त्याचा रंग पिवळा असतो. हे एक लॅटीन नाव. त्याचा अर्थ पिवळा. म्हणून हे नाव. ते दुधातल्या पाण्यात मिसळलं असतं.”
“हे कळलं मला, पण मावशे सुरुवातीपासून दुध पिवळं कां दिसत नाही? आटवायला ठेवल्यावरच हळूहळू ते पिवळं होऊ लागतं.”
“मामू, मेरिटच्या विद्यार्थ्यासारखाच इंटेलिजेंट प्रश्न विचारालास हो!” मावशीने मामाचे कौतुक केलं. ते बघून स्वत:भोवती गिरकी घेऊन मिशी फेंदारून मामा म्हणाला
“मावशे मावशे, मी इंटेलिजंट कारण मी आहे थिंकर, माझ्यात दडलाय विचाराचा टँकर, उघडतो प्रश्नांचा बंकर…हॅ हॅ हॅ!”
“बॅ बॅ बॅ! अरे गधड्या, असा काही गर्व करु नकोस, तुझ्या इंटेलिजंटपणाचा फुगा कसा फोडायचा, हे मला चांगलंच ठावूक आहे.” मावशी, मामाला रागवत म्हणाली. मामाचं तोंड लहान झालं.
“मावशे अगं, असं रागावू नकोस, तुझी जरा छेडछाड केली तर तू चिडतेस, मग आणखी कित्तीकित्ती दिसते छानछून …तुझी बुध्दीही मग धावते ढामढूम. तर, माय डियर मावशे तू सांगत होतीस की…”मामा मावशीला लोणी लावत म्हणाला. मावशीला हसू आले.
“रॉब्या, मी सांगत होते की दुधामध्ये रायबोफ्लेवीनचं प्रमाण कमी असतं.”
“याचा अर्थ, या रायबो का फायबोमुळे दुधाला पिवळा रंग मिळत नाही.”
“अगदी बरोबर.”
“मग?”
“मामू, दुधातल्या कैसिन प्रथिनात मोठ्या प्रमाणावर कॅल्शियम असतं. कैसिनचा रंग पांढरा असतो. दुधातली चरबी किंवा मेदाम्लांचा रंगही पांढराच असतो. तुला आवडणारी साय या मेदाम्लापासून बनते.”
“ओह वाव ,पांढरी फट्टक साय, मस्त टेस्टी, मार्गे बाय!”
“तर पांचट कविराज, दुधातील कैसिनचं प्रमाण जास्त असल्याने त्याचे कण इकडेतिकडे दुधात फिरतात. त्यांच्यावरुन परावर्तीत होणारा प्रकाश दुधाला पांढरा रंग देतो. मेदाम्लांच प्रमाण जितकं जास्त तितकं दुध अधिक पांढरंशुभ्र. सामान्य तपमानात हे कण दुधाच्या खाली बसत नाहीत. ते फिरत बसतात इकडेतिकडे. हे कण कमीत कमी प्रकाश शोषतात, त्यामुळे जास्तित जास्त प्रकाश परावर्तीत होऊन आपल्याला फक्त पांढराच रंग दिसतो.”
“पण मावशे, ही तर पांढरी जादू झाली. पिवळ्या जादूचं काय”
“तेच सांगते, एैक जरा कान लांब करुन. जेव्हा दुध आटू लागतं, तेव्हा पिवळी जादू आपली करामत दाखवू लागते.”
“कशी?”
“माम्या, दुध आटू लागलं की त्यातील पाण्याची वाफ होऊन ते उडून जातं. त्याचं प्रमाण कमी झाल्याने रायबोफ्लेवीनचं प्रमाण वाढतं. त्याची घनता वाढते. त्यामुळे त्याचा पिवळा रंग दुधाला मिळतो. गाईच्या दुधात रायबोफ्लेविनचं प्रमाण म्हशीच्‍या दुधापेक्षा जास्त असतं. त्यामुळे ते जेव्हा गोठतं तेव्हासुध्दा पिवळंच दिसतं.”
“याचं काय कारण?”
“कारण की, गायीच्या दुधातील पाण्याचे स्फटिक बनतात. शिल्लक राहिलेल्या पाण्यात रायबोफ्लेवीनची घनता वाढून दुधाचा रंग पिवळा होतो.”
“अशा तऱ्हेने, ही साठा उत्तराची, पिवळा रंग कथा, पूर्ण होते म्हणायची.” मामा कढईतल्या पिवळसर झालेल्या दुधाकडे जिभल्या चाटत म्हणाला.
त्याचवेळी हलवाई, “टेस्टीटुस्टी”त आलेल्या ग्राहकाला एका पेल्यात दुध देऊ लागला. मावशीने मामाला इशारा केला. मामा आडोशातून झरदिशी बाहेर आला. हलवायाच्या पायाजवळ तुरुतुरु पोहचून त्याने, त्याचा पायाला चावा घेतला. या प्रकाराने हलवायाच्या हातून ग्लासातील दुध सांडलं. त्याने आरडाओारड सुरु केली. ही संधी साधून मामा आणि मावशीने जमेल तेव्हढं, आटलेल्या टेस्टीटुस्टी पिवळ्या दुधावर ताव मारला नि हलवायचाचं लक्ष जाण्याच्या आधी दोघेही पसार झाले.
सुरेश वांदिले