जांभई पुराण !
रात्र, बरीच होऊनही मालकीनबाई, टीव्हीवरील कार्यक्रम बघतच होत्या. त्यांना झोप येत असल्याने, जांभयावर जांभया देऊ लागल्या. तरीसुध्दा त्या, टीव्ही बंद करायचं नाव घेईनात.
“या मनुष्यप्राण्याचं सारंच काही विचित्र असतं बाँ!” लपलेल्या ठिकाणाहून हळूच बाहेर येऊन, मार्गारेट मावशीच्या कानात, रॉबिन्सन पुटपुटला. मालकीनबाई कधी झोपतात नि मग मावशीच्या साहाय्याने कधी किचनमध्ये जाऊन चिज आणि लोण्यावर ताव मारता येईल, या विचाराने तो अधिर झाला होता. मार्गारेटसुध्दा, मालकीनबाई कधी झोपतात याची तिव्रतेनं वाट बघतच होती. टीव्ही बघण्याच्या नादात मालकीनबाईंनी तिला नेहमीपेक्षा कमीच खायला दिलं होतं. त्यामुळे तिच्या पोटात कावळे ओरडत होतेच. मामा असा, अवचित बाहेर आल्याने, मार्गारेट जरा गडबडलीच. तिने मालकीनबाईंकडे बोट दाखवत मामाला पुन्हा आडोशाला ढकलले. मालकीनबाईने पुन्हा एक लांब जांभई दिली. आळोखेपिळोखे दिले आणि त्या नाईलाजाने झोपायला गेल्या. मार्गारेटकडे त्यांनी ढुंकुनही बघितलं नाही.
“काय ही बया?” मावशी मनात पुटपुटली आणि तिने रॉबिन्सला इशारा केला. तो लगेच आडोशाच्या बाहेर निघाला. मालकीनबाईंच्या बेडरुमच्या दिशेने पायाची बोटं, त्याने कडाकडा मोडली.
“मामू, चला आधी पोटोबा करु मग, बाकीचं,” रॉबिन्सनचे कान उपटत मावशी म्हणाली.
दोघेही लगेच किचनमध्ये गेले. फ्रीजच्यावर चिज ठेवलं होतं. मालकीनबाई, ते फ्रीजमध्ये ठेवायला विसरल्या. त्यामुळे दोघांना आयतीच संधी मिळाली. टुणदिशी दोघांनी फ्रीजवर उडी मारली नि त्यांनी चिजला मनोसक्त हादडलं. दोघांचंही पोट जड झालं. डोळे जड झाले. मावशीने तर, थोड्याच वेळात जांभई दिली. अगदी मालकीनबाईंसारखी .
दोघेही फ्रीजवरुन खाली उतरले नि गच्चीकडे गेले. ही त्यांची दररोजची सवय. मालकीनबाई झोपल्या की, गच्चीवर जाऊन आभाळ बघणं, दोघांनांही खूप आवडायचं.
गच्चीवर गेल्यागेल्या मावशीने पुन्हा जांभई दिली.
“मावशे, मघा मालकीनाबाईंनी तोंड उघडून जे केल नि आत्ता तू तोंड उघडून जे केलस, ते अगदी, सेम टू सेमच होतं.”
“अरे, ती जांभई आहे. तूसुध्दा देतोस की अधूनमधून ” मावशी म्हणाली.
“ मावशे काय आहे, हे जांभई प्रकरण?”
“प्रकरण नाही रे गधड्या, जांभई ही एक क्रिया आहे.”
“ ओक्के, तर या क्रियेची, प्रकिया कां आणि कशी बरं घडते, तुझ्या-माझ्या-मालकीनबाईंच्या शरीरात?” मामाने उत्सुकतेनं विचारलं. मामाचा प्रश्न कानावर पडताच, मावशीची झोप कुठल्याकुठे पळाली. प्रश्नाचं उत्तर शोधण्याचं कार्य तिला भारीच आवडे. त्यामुळे मामाने प्रश्न विचारताच त्याचा गालगुच्चा घेत मावशी म्हणाली,
“राब्या, तुझी ज्ञानतृष्णा जागृत झाली म्हणायची.”
“हो गं मावशे, मग, तू नेतेस ना मला जांभईच्या प्रक्रियेत.” मामा कान टवकारुन म्हणाला.
“मामू, जांभई ही इच्छा ही नसताना होणारी म्हणजेच अनैश्च्छिक क्रिया.”
“म्हणजे?”
“म्हणजे असं की, आपण धावतो किंवा उड्या मारतो, ते आपल्या इच्छेनुसार, पण जांभई काही इच्छेनुसार देता येत नाही. ”
“अच्छा, म्हणून ही क्रिया इच्छा नसताना होणारी असं म्हणायचं”
“होना, अरे, तुझामाझा श्वाच्छोश्वास किंवा अन्नाचं पचन, यासुध्दा अनैच्छिक क्रिया. यात आपला काही सहभाग नसतो.”
“असं जर असेल तर, या जांभई ताईमाईआक्का, कशा बरं येतात, आपल्या मुखातून बाहेर?” मामाने विचारलं.
“मामू, आपल्याला जेव्हा झोप येते तेव्हा, ते सांगण्याचं काम जांभई करते. जेव्हा आपण बराच काळ एकाच जागी बसून राहिलो तर कंटाळा येतो, तेव्हा जांभई येते. थकवा आल्यावरही जांभई येते. त्याचंही शास्त्र आहे.”
“म्हणजे गणित ! ओह, माय गॉड! ” मामा डोळे मिचकावत म्हणाला.
“अरे, मिचमिच्या, हे गणित कळलं नाहीतर जांभईचं रहस्य कसं बरं कळणार?”
“आता काय, आलीया भोगासी असावे, जांभई सादर!” मामा बडबडला.
“तर मामू, जेव्हा आपण एकाच प्रकारचं काम करतो, तेव्हा श्वाच्छोश्वास काही निटपणे करत नाही. तेव्हा दीर्घश्वास घेत नाही.”
“त्यामुळे काय होतं?”
“त्यामुळे शरीरातील ऑक्सिजन म्हणजे प्राणवायूचं प्रमाण घटतं. शरीरातील कॉर्बन डायऑक्साइडवायू पुरेशा प्रमाणात बाहेर पडत नाही.”
“कॉर्बन डायऑक्साइड तर घातक वायू. तो आपल्या शरीरावर दुष्परिणाम घडवणार.” मामा छाती फुगवत म्हणाला. कधीतरी मावशीने त्याला सांगितलेला कॉर्बनडायऑक्साइडचा दुष्परिणाम नेमक्याक्षणी त्याला आठवला.
“वा वा, क्या बात है मामू, माझ्यासोबत राहून राहून चांगलाच स्मार्ट झालास कीरे. अशीच प्रगती करत राहशील तर, एके दिवशी तू आयआयटीची परीक्षासुध्दा पास होशील.” मामांचं लाड करत मावशी म्हणाली.
“ते, जेव्हा कधी होईल, तेव्हा होईल. पण मावशे, ऑक्सिजन व कॉर्बनडायऑक्साइडचा आणि जांभईचा काही संबंध आहे का?”
“होना अरे, ऑक्सिजन आणि कॉर्बन डायऑक्साइडचं शरीरातील प्रमाण, तसंच त्यांचं गुणोत्तर, निर्धारित म्हणजेच ठरलेल्या पातळीवर नसून, त्याने मर्यादा ओलांडल्याची बाब मेंदुला कळतं. या दोन्ही वायुंच्या प्रमाणावर देखरेख ठेवण्यासाठी मेंदूत एक खास केंद्र असतं. ते या प्रमाणावर बारिक लक्ष ठेवतं. दोन्ही वायुंच्या प्रमाणात गडबड झाल्याचं लक्षात येताच, मेंदू तत्काळ कामाला लागतो. तो आपल्याला पूर्ण तोंड उघडायला भाग पाडतो.”
“अच्छा तर, असं होतं, म्हणायचं जांभईताईचं आगमन,”
“होना, अरे, जांभई येताना काहीवेळा, आपलं तोंड उघडचं राहतं.”
“कां बरं?”
“कारण त्यामुळे नेहमीपेक्षा जास्त प्रमाणात कॉर्बन डायऑक्साइड शरीराच्या बाहेर टाकला जातो आणि ऑक्सिजन नेहमीपेक्षा अधिक शरीरात ओढला जातो. त्यावेळी, आपल्या दीर्घश्वासासारखी ही स्थिती असते. त्यामुळे शरीरातील ऑक्सिजन आणि कॉर्बनडायऑक्साइडचं प्रमाण सुयोग्य पातळीवर पोहोचायला मदत होते. खूप काम केल्यामुळे आपला मेंदू गरम होतो. त्याला थंड करण्याचं काम जांभई करते. त्यामुळे शरीराचे तपमान नियंत्रणात राहतं. म्हणूनच उष्णवातावरणात मेंदू अधिक तापत असल्याने त्याला थंड ठेवण्यासाठी अधिक जांभई येते. झोपेच्या आधी झोपून उठल्यावर मेंदूचं तपमान सुयोग्य ठेवण्यासाठीही जांभई येते. इथे जांभईची, साठा उत्तराची कहानी पूर्ण होते.” मावशी मोठ्ठी जांभई देत म्हणाली. आता तिच्या डोळ्यावर चांगलीच झोप दाटून आली होती. मामाच्या पुढचा प्रश्न येण्याआधीच मावशीने ताणून देणंच, श्रेयस्कर असल्याचं मावशीच्या लक्षात येताच, ती गच्चीवरच आडवी झाली. मामालाही तसा थकवा आलाच होता. झोपलेल्या मावशीकडे बघत असतानाच, त्यालाही जांभई आली. आपणही आडवं, होण्याचं हे सिग्नल असल्याचे, त्याच्या लक्षात आलं. मावशीच्या पोटावर डोकं टेकवून तोही तिथेच निद्रादेवीच्या स्वाधीन झाला.
सुरेश वांदिले