कॅलेंडरचं रहस्य!
नेहमीपेक्षा, अलेक्सा गोर्जी जरा घाईतच होती. तिची घाई, तेजोमयीच्या नजरेतून सुटली नाही.
“आज कसली इतकी घाई? कुठे भटकण्याचा प्लॅन तर नाहीना, तुझा.” तेजोमयीनं विचारलं.
यावर गोर्जी खुदकन हसली.
“तू बरोबर ओळखलस, जरा वेगळया ठिकाणी भटकून यावं म्हंटलं”
“वेगळ्या ठिकाणी म्हणजे?”
“तू येतेस का माझ्यासोबत.”
“पण होमवर्क?”
“भटकंती करुन आल्यावर, आपण दोघी मिळून यूं संपवून टाकू .”
काय करावं बरं?तेजोमयीला प्रश्न पडला. तिने डोळे मिटून किंचित विचार केला नि गोर्जीला होकार दिला.
“अगं पण, आपण जाणार कुठं नि कशानं?” इथे तर काहीच नाही, तेजोमयीने गोर्जीला विचारलं.
मग गोर्जीने, तेजोमयीला स्मार्ट चष्मा दिला, या चष्म्याला स्वत:च्या मेंदूशी जोडले. हा चष्मा लावला की, इंटरनेट ऑफ थिंग्जची, करामत सुरु होत असे. गोर्जी, जे काही बघेल किंवा जिथे जाईल, ते सगळं तेजोमयीलासुध्दा दिसणं शक्य होतं. यालाच ऑगमेंटेंड रिॲलिटी, असं म्हणतात. आभासी जगाचा सैरसपाटा करण्याचा नि अनुभव देण्याचं, हे तंत्र असल्याचं गोर्जीने तेजोमयीला सांगितलं.
तेजोयमीची उत्सुकता खूपच वाढली. तिने लगेच, तो स्मार्ट चष्मा घातला. गोर्जीने आता माहितीच्या महाजालात प्रवेश केला नि डीप लर्निंगच्या तंत्राने, झपाट्याने ती कशाचातरी शोध घेऊ लागली. ते सारं, तेजोमयी जशच्या तसं बघू लागली. गोर्जीची शोधयात्रा सुरु झाली.
ती पोहचली, इसवीसन पूर्व आठव्या शतकातील रोमन राजा रोम्युलस याच्या काळात.
“इथे कशासाठी आणलस? ”असं तेजोमयीला विचारावं वाटलं. पण गोर्जीची लिंक तुटू नये म्हणून ती गप्प बसली. मात्र गोर्जीनेच तिला हाक मारली,
“हे बघ.”
“हे काय? हा तर कागदाचा तुकडा.”
“होय ते खरय, पण जरा बारकाईनं बघ.”गोर्जी म्हणाली. तेजोमयीने बारकाईने तो कागद बघितला.
“हे तर कॅलेंडरसारखं वाटतं.”
“वाटतं नाही, आहेच. आजच्या काळातील कँलेडरचं हे मूळ रुप.”
“वाव! अगं पण, यात तर केवळ दहाच महिने दिसताहेत. दिवससुध्दा तीसच दिसताहेत.” तेजोमयी बारकाईने निरीक्षण करत म्हणाली. या कॅलेंडरवर लक्ष टाकताना तिच्या लक्षात आलं की, आठव्या शतकात महिन्याची सुरुवात, मार्च महिन्याने झालीय नि डिसेंबर महिन्याने वर्ष संपलय. तिला आश्चर्य वाटलं. ती काही गोर्जीला विचारणार तोच गोर्जी तिला म्हणाली…
“अगं, आज आपण, या कॅलेंडरच्याच प्रवासाला आलोय. त्यामुळे तू असं प्रत्येकवेळी आश्चर्यचकित होऊ नकोस. फक्त मजा घे.” असं सांगून, गोर्जी, नुमा पोम्पेलिअस, या राजाच्या काळात पोहचली.
या काळात सूर्यवर्षाची सांगड १२ चांद्र महिन्यांशी घालण्यात आल्याचं, तेजोमयीला दिसलं. रोम्युलसच्या काळात मार्च महिन्याच्या आधी, दोन महिन्यांचा म्हणजेच साठ दिवसांचा हिवाळा समजला जाई. या दोन महिन्यांना, नुमा राजाच्या काळात जानेवारी आणि डिसेंबर हे नाव दिलं गेलं.
“ओह वाव!,”तेजोयमी उर्स्फुतपणे म्हणाली.
“ओह ग्रेट!”गोर्जीने प्रत्युतर दिलं. तेजोमयीनं हे कॅलेंडर बारकाईनं बघितलं, तेव्हा तिच्या लक्षात आलं की, कॅलेंडरमध्ये १२ महिने असले तरी पहिला महिना मात्र मार्चच असून अकरावा महिना जानेवारी नि बारावा महिना फेब्रुवारी आहे.
“हे कसं?” तिने गोर्जीला विचारलं.
“हे असं का? नि ते तसं का? हेच तुला दाखवायचय मला.”असं म्हणून गोर्जी थेट इसवीसन पूर्व ४६ मध्ये पोहचली. हा ज्युलियस सिझरचा काळ. त्याने जानेवारी हा पहिला महिना मानला जावा, असा आदेश दिला. शेवटचा महिना डिसेंबरच राहिला. ज्युलियस सिझरने केलेल्या या दुरुस्तीमुळेच, कॅलेंडरला ज्युलियन कॅलेंडर असं नाव पडलं. तेजोमयीच्या डोळ्यासमोर आलं, १ जानेवारी, इ. पूर्व ४५.
“याचा अर्थ, सध्याच्या कॅलेंडरचा हा बर्थडे समजायचा का?”, तेजोमयीनं गोर्जीला विचारलं.
“अगदी बरोबर,” गोर्जीने तिला टाळी देत म्हंटलं.
हा प्रवास सुरु असताना, तेजोमयीला बरेच प्रश्न पडत होते. ते ती, तत्काळ गोर्जीला विचारायची. गोर्जीही लगेच त्याचं उत्तर द्यायची.
०००
इसवीसन पूर्व ४५ मधून पुढे जात असताना, तेजोमयीने गोर्जीला विचारलं, “या महिन्यांचा जन्म कसा झाला? ३० किंवा ३१ दिवसांना, महिना म्हणावं, असं कुणाला बरं सुचलं?”
“अगं, चंद्राचे भ्रमण किंवा कला यांना, या महिन्याचा आधार समजला जातो.”
“तो कसा?”
“मंथ (month) हा शब्दच मुळी मून(moon)शब्दावरुन आलाय. महिन्यांची नावं क्रम दर्शवणारी आहेत. यातील काही नावे, रोमन देवतांवरुन घेण्यात आली.”
“अरे वा!”
“चल, आता तुला मी, या देवतांशीच भेट घालून देते.” असं सांगून गोर्जी, जानूस (janus) या देवते समोर उभी राहिली. रोम साम्राज्यातील ही व्दारदेवता. तिला दोन तोंड होती. एक मुख भविष्यकाळाकडे बघतेय तर दुसरं मुख भूतकाळात. घरात प्रवेश म्हणजे कॅलेंडरमध्ये प्रवेश, या व्दारदेवतेला ओलांडून करायचा. हे झालं कॅलेंडरच्या प्रवेश किंवा प्रवास कुठून सुरु होतो याचं प्रतिक. म्हणून जानूस वरुन जानेवारी!”
“क्या बात है. फेब्रुवारी नाव कुठून आलं बरं?”तेजोयमीनं विचारलं. तेव्हा, गोर्जी रोमन साम्राज्यात, सुरु असलेल्या एका सणात पोहचली. हा सण, ‘फेब्रुवा’ या नावानं ओळखला जायचा.तो शुध्दीचा सण. पूर्वी, फेब्रुवारी हा अखेरचा महिना होता, त्यामुळे नव्यावर्षात जाण्याआधीच स्वत:ला शुध्द करुन घ्यावं, अशी कल्पना होती. त्याचं हे प्रतिक. तर,’फेब्रुवा’वरुन फेब्रुवारी हे नाव आलं.
“मजेशीर आहे सारं. आता तर मला, सगळयाच महिन्यांना, नाव कशी मिळाली? हे जाणून घेण्याची उत्सुकता लागून राहिलीय.” तेजोमयी अधिरतेने म्हणाली.
“अगं मी, सारं काही, आज तुला सांगणार नि दाखणार.” असं बोलून गोर्जीने, तेजोमयीला एका रोमन युध्द देवतेसमोर उभं केलं.
“हे कोण?”
“हे मार्स!”
“अच्‍छा, याचा अर्थ, मार्च महिन्याचं नाव या देवतेवरुन पडलं म्हणायचं.”
“हो. मार्च संपताच हिवाळा संपला, असं पूर्वी समजलं जायचं. हिवाळा संपून वसंत ऋतूचं आगमन होतं. लॅटिनमध्ये, एपेरो याचा अर्थ दुसरा. म्हणून दुसऱ्या महिन्याचं नाव, या एपेरो वरुन एप्रिल असं पडलं. लॅटिनमध्येच अपेरिअर हा शब्द असून त्याचा अर्थ उमलणे! वसंतात बरीच फुलं उमलतात. या ‘अपेरिअर’वरुनसुध्दा, एप्रिल नाव पडलं असावं असं बऱ्याच जणांना वाटत.” गोर्जीने सांगितलं आणि ती, मेया, या ग्रीकदेवतेसमोर उभी राहिली. तिने या देवतेस नमस्कार केला. ते बघून तेजोमयीने मनातल्या मनात नमस्कार केला.
“हाय तेजो,” स्वत:ची ओळख करुन देत, ती देवता म्हणाली, “मी मेयो, ग्रीकांच्या साम्राज्यात मला पृथ्वीची देवता समजलं जायचं. माझ्यामुळे वाढ होते असं त्यांना वाटायचं. वसंत ऋतूशी थोडसं साम्य आहे बरं का, माझं. तर, माझ्या मेयो नावावरुन, मे महिन्याचं नाव पडलं.” मेयो देवतेनं सांगितलं नि ती अंतर्धान पावली. तेजोमयीला पुन्हा एकदा नमस्कार करायचा होता, पण तो राहूनच गेला. तिला त्याची चुटपूट लागली.
“अगं तू, अशी नाराज होऊ नकोस, मी तुला आता जुनो, या रोमन देवतेकडे घेऊन जाते. तिला दंडवतच घाल. रोमन साम्राज्यात, या देवीला, देवांची राणी म्हणून ओळखायचे. ही देवता, लग्न आणि अपत्यजन्माची रक्षक समजली जाते. रोमचे नागरिक ज्या महिन्यात सर्वाधिक लग्न करत, त्या महिन्याला म्हणूनच ‘जून’ नाव दिलं गेलं.” गोर्जीने माहिती दिली. जुनोदेवी, तेजोमयीकडे बघून प्रसन्न हसली. तेजोमयीने तिला भक्तिभावाने नमस्कार केला. जुनोदेवीचा निरोप घेऊन गोर्जी पोहचली, इ.सपूर्व ४४ मध्ये. ज्युलियस सिझरचा मृत्यू, याच काळात झाला. म्हणून सातव्या महिन्याचं नाव, जुलै असं ठेवलं गेलं. रोमन सम्राट ऑगस्टच्या नावावरुन ऑगस्ट हे नाव घेतलं गेलं.
“कित्ती छान. पण गोर्जे, पुढची नावं कॅलेंडरला कशी मिळाली बरं?”तेजोमयीनं विचारलं.
“ कॅलेंडरमधील महिन्यांची पुढची नावं, तशी क्रमांना दर्शवणारी आहेत.”गोर्जीने माहिती दिली
“म्हणजे?”
“म्हणजे असं की, सेप्‍टा म्हणजे सात, म्हणून सातव्या महिन्याचं नाव सप्टेबर, ऑक्टा म्हणजे आठ, म्हणून ऑक्टोबर, नोव्हा म्हणजे नऊ म्हणजे नोव्हेंबर आणि डेसी म्हणजे दहा म्हणून डिसेंबर. नवं १२ महिन्याचं कॅलेंडर सुरु होण्याआधी ते दहा महिन्यांचं होतं. त्यावेळी अंक दर्शवणारी नावं, महिन्यांना देण्यात आली. पुढे त्यांचे आकडे बदलले, पण नावं मात्र तशीच राहिली.”
“पण गोर्जे, सध्याच्या कॅलेंडरमध्ये काही महिन्यांचे दिवस ३० तर, काहिंचे ३१ तर फेब्रुवारीचे २८ किंवा २९ दिवस असतात. ही काय भानगड?”
“यात काही भानगड बिनगड नाही.”
“मग?”
“अगं, रोम्युलस राजाच्या काळात कॅलेंडरमध्ये १० महिने, ३० दिवसांचे होते. त्यात ६० दिवसांचा हिवाळा होता. नुमा राजाने ३० दिवसांचे १२ महिने केले. ज्युलियस सिझरच्या काळात, जानेवारी हा पहिला महिना ठरवला गेला. त्याचं महत्वं लक्षात यावं म्हणून, तो ३१ दिवसांचा करण्यात आला.”
“हा अतिरिक्त एक दिवस आला कुठून?”
“अगं, तेव्हा सगळे महिनेच ३० दिवसांचे होते. त्यामुळे मग, फेब्रुवारीमधून एक दिवस कमी करुन तो जानेवारीला दिला गेला. खगोलशास्त्रज्ञांना पुढे असं लक्षात आलं की, पृथ्वीला सूर्याभोवती फिरायला ३६५ दिवस लागतात. म्हणजे एक वर्ष. त्यामुळे कॅलेंडरमध्ये ३६० दिवसांऐवजी ३६५ दिवस केले गेले. त्यासाठी मार्च, मे, ऑगस्ट, ऑक्टोबर आणि डिसेंबर महिन्यांना, प्रत्येकी एक अतिरिक्त दिवस दिला गेला.”
“पण गोर्जे, फेब्रुवारी महिन्यात २८ दिवस असतात. चार वर्षांनी तो २९ दिवसांचा बनतो. मग या चार वर्षात हा एक दिवस जातो कुठे? किंवा त्याला कुठे पाठवलं जातं?”
“अगं, ज्युलियझ सिझरच्या मृत्यूनंतर, सम्राट ऑगस्टस याने, सेक्स्टिलियस असं नाव असलेल्या, सातव्या महिन्याचे नाव जुलै केलं. त्याला, फेब्रुवारीच्या २९ दिवसातील आणखी एक दिवस काढून दिला गेला. अशाप्रकारे जुलै ३१ चा नि फेब्रुवारी २८ चा झाला.”
“पण?”
“तुझ्या मनातील शंका आलीय माझ्या ध्यानात. मात्र, मी काही सांगण्याऐवजी, पोप ग्रेगरीच्या काळातच जाऊ याकी.” असं बोलून गोर्जी, पोप ग्रेगरी यांच्या काळात पोहचली. ते १५८२ साल होतं. त्यांच्या काळात, पृथ्वीचं वर्ष ३६५ दिवसांचं नसून ते ३६५.२५ दिवसांचं असल्याचं खगोलशास्त्रज्ञांनी सिध्द केलं. दरवर्षी पाव दिवस हा वर्षातच गणला जात नव्हता. अचुक कालमापनासाठी हा पाव दिवस मोजणं गरजेचं होतं. त्यामुळे ग्रेगरी यांच्या काळात, कॅलेंडरमध्ये दुरुस्ती केली गेली. चार वर्षातील पाव दिवसांचा एक दिवस धरुन तो, फेब्रुवारीला दर चौथ्यावर्षी देण्यात आला. म्हणून, चार वर्षांनीच फेब्रुवारी २९ दिवसांचा असतो. त्याला लिप वर्ष म्हणतात. ग्रेगरी यांनी, ही दुरुस्ती केल्याने, तेव्हापासून हे कॅलेंडर, ग्रेगरिअन कँलेडर म्हणून ओळखलं जाऊ लागलं. सध्या तुम्ही वापरता ते हे ग्रेगरिअन कँलेंडर.”
“हाय!” दुरस्ती केलेले कॅलेंडर दाखवत पोप ग्रेगरी यांनी तेजोमयीला “हाय” केले. तेजोमयीनेही त्यांना “हेलो”केलं.
०००
इसवीसून पूर्व ४५ पासून १५८२ पर्यंतच्‍या प्रवासाने तेजोमयीच्या डोळयांना आणि मेंदुला बराच शिण आला. कॅलेंडरची कथा इतकीच पुरे, म्हणून तिने डोळयावरचा स्मार्ट चष्मा काढला. तिने मान जरा इकडेतिकडे हलवली. दिवाळीत बाबांनी भिंतिवर लावलेले कॅलेंडरकडे तिचं लक्षं गेलं. लगेच ती कॅलेंडरजवळ गेली. त्याला निरखून बघू लागली. गोर्जीसुध्दा तिथे आली.
“तेजो, कॅलेंडरच्या कथेच तात्पर्य तुझ्या लक्षात आलय का?”
“म्हणजे गं काय?”
“कॅलेंडरमधील महिन्यांचे दिवस, मोजूनमापून खूप विचारपूर्वक आणले आहेत, तुमच्या पूर्वजांनी.”
“अगदी बरोबर.”
“याचा अर्थ असा की, प्रत्येक दिवस महत्वाचा असतो. तो सत्कर्णीच लावायचा असतो. टाइमपास केला की दिवस रुसतो. टाइमपास करणाऱ्यांना यश देत नाही.” गोर्जी म्हणाली. त्याचवेळी खिडकीतून आलेल्या हवेमुळे कॅलेंडरची पानं फडफडली. असं फडफडून, कॅलेंडरने, गोर्जीच्या सांगण्याला होकार दिल्याचं तेजोमयीस वाटलं. आता, वर्षातील प्रत्येक दिवस सत्कर्णीच लावायचा हा निर्धार तिने मनोमन केला.
सुरेश वांदिले
०००