अन्नप्रकिया: तंत्र आणि कौशल्य
मेक इन इंडिया आणि आत्मनिर्भर भारत या उपक्रमांमुळे अन्नप्रकिया उद्योग क्षेत्राच्या विकासाला नवी उर्जा मिळाली. गेल्या काही वर्षात अन्नप्रकिया उत्पादन आणि निर्मिती घटकांमध्ये ३७ हजारावरुन ३९ हजार घटकांपर्यंत वाढ झाली. या क्षेत्रातील गुंतवणुकीत ३४ टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. देशातील निर्यातीपैकी १३ टक्के वाटा या क्षेत्राचा आहे. देशातील प्रचंड लोकसंख्या लक्षात घेऊन परदेशी कंपन्या व उद्योगसमूह अन्नप्रकिया उद्योगांमध्ये गुंतवणूक व व्यावसायिक सहकार्य करु लागले आहेत. करारपध्दतीची शेती, कच्चा मालाचा पुरवठा इत्यादीबाबींमध्ये ही गुंतवणूक वाढलेली दिसते. न्याहरीसाठी लागणारी विविध प्रकारची खाद्यपदार्थे, विविध उर्जा पेये (एनर्जी ड्रिंक्स), स्नॅक्स, केक्स, आइसक्रीम आणि पाळीव प्राण्यांचे अन्नपदार्थ यांची निर्मिती वाढली आहे. या उद्योगवाढीसाठी डिजिटल क्रांतीही उपयुक्त ठरली आहे. मोठ्या किराणा दुकानांच्या साखळी (रिटेल) मुळे अन्नप्रक्रिया उद्योगाच्या वाढीस हातभार लागला.
अन्नप्रक्रिया उद्योगाची वार्षिक वाढ ही १२ टक्के आहे. देशातील औद्योगिक वाढीचा दर चार टक्क्याच्या आसपास असल्याचे लक्षात घेतले, तर अन्नप्रकिया उद्योगाचा वाढीची प्रगती सहज लक्षात येते. या क्षेत्रात १०० टक्के थेट परकीय चलन आकर्षित झाले आहे. इंस्टिट्यूट ऑफ ॲप्लाइड मॅनपॉवर रिसर्च, या संस्थेच्या अभ्यासानुसार या क्षेत्रातील तज्ज्ञ मनुष्यबळाचा तुटवडा ३५ दशलक्षपर्यंत पोहचला आहे. त्यामुळे या क्षेत्रात पुढील काही वर्षांमध्ये रोजगार आणि स्वयंरोजगाराच्या विपुल संधी निर्माण होऊ शकतात.
संस्था आणि अभ्यासक्रम
नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी आंत्रप्रिन्युरशीप ॲण्ड मॅनेजमेंट (एनआयएफटीईएम), ही संस्था केंद्रीय अन्न प्रकिया मंत्रालयाने, हरयाणातील कुंडली आणि तामिळनाडूतील तंजावूर येथे स्थापन केली आहे. अन्नप्रक्रिया उद्योगासाठी शिक्षण आणि प्रशिक्षण देणारी जगातील सर्वोत्कृष्ट संस्था बनण्याचे उद्दिष्ट्य या संस्थेने ठेवले आहे. या दोन्ही संस्थांना, इंस्टिट्यूट ऑफ नॅशनल इम्पॉर्टन्सचा दजा देण्यात आला आहे.
अन्नप्रक्रिया तंत्रज्ञान उद्योगाच्या गरजा लक्षात घेऊन, या संस्थांनी अभ्यासक्रमाची संरचना केली आहे. अत्याधुनिक तंत्रज्ञान, नव्या संकल्पनांचा, अधिकाधिक वापर उमेदवारांना करता यावा यासाठी अभ्यासक्रमात भर दिला जातो. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना अन्नप्रक्रिया तंत्रज्ञान आणि व्यवस्थापन या क्षेत्रात उत्तमोत्तम संधी मिळू लागल्या आहेत.
(१) एनआयएफटीइएम-कुंडली
अभ्यासक्रम- (१) बी.टेक इन फूड टेक्नालॉजी ॲण्ड मॅनेजमेंट- या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी दोन पध्दती अवलंबल्या जातात- (१) जॉईंट एन्ट्रन्स एक्झामिनेशन – जेईई (मेन) या परीक्षेतील गुणांच्या आधारे प्रवेश प्रक्रिया, जॉईंट सिट ॲलोकेशन ॲथॉरिटी / सेंट्रल सिट ॲलोकशन बोर्डामार्फत राबविली जाते. या प्रक्रियेव्दारे १०० विद्यार्थ्यांना प्रवेश दिला जातो.(csab.nc.in), (२) या संस्थेव्दारे थेट प्रवेश प्रकिया राबवली जाते, याव्दारे ५० विद्यार्थी जेइइ मेन, ३० विद्यार्थी सीयुइटी-युजी (कॉमन युनिव्हर्सिटी एन्ट्रन्स टेस्ट-अंडर ग्रज्युएट), २० विद्यार्थी नीट (नॅशनल इलिजिबिलिटी कम एन्ट्रन्स टेस्ट) मधील गुणांवर निवडले जातात. ऑनलाइन प्रवेश प्रकिया २ जून २०२५ पासून सुरु होईल.
अर्हता- भौतिकशास्त्र, गणित आणि रसायनशास्त्र या विषयासह १२ वीमध्ये खुल्या संवर्गातील विद्यार्थ्यांना ६० टक्के आणि राखीव संवर्गातील विद्यार्थ्यांना ५५ टक्के गुण मिळायला हवेत.
काय शिकाल ? – व्यवस्थापनाची मुलभूत तत्वे, वित्त आणि लेखा, अन्न तंत्रज्ञान, अन्न रसायनशास्त्र, अन्न सूक्ष्मजीवशास्त्र आणि सुरक्षा, कॉम्प्युटर प्रोग्रॅमिंग आणि आयटी सोल्युशन्स, यांत्रिकी अभियांत्रिकी, अन्नपुरवठा साखळी व्यवस्थापन, वित्तीय व्यवस्थापन, रेफ्रिजरेशन आणि फ्रिजिंग, निर्णय पाठिंबा प्रक्रियेचे प्रारुप, व्यवसायासाठी नैतिकमूल्ये, अन्नपदार्थ पॅकेजिंग तंत्रज्ञान, अन्न नियामके आणि सुरक्षा व्यवस्थापन प्रणाली, अन्न पदार्थांचे ॲडिटिव्ह (मिश्रण) आणि सुरक्षा, अन्न विश्लेषणाच्या पध्दती, नवीन पदार्थांचा विकास, विपणन व्यवस्थापन, उद्योजकता विकास, अन्न अभियांत्रिकी, मांस, मासोळी, कुक्कुट उत्पादने तंत्रज्ञान, बेकरी आणि कन्फेक्शनरी तंत्रज्ञान, बौध्दिक संपदा अधिकार, तृणधान्ये, कडधान्ये तंत्रज्ञान, तेलबिया, दुग्ध तंत्रज्ञान, फळे भाजीपाला उत्पादन तंत्रज्ञान, मानवी पोषणआहार, इत्यादी.
उपरोक्त दोन मुख्य विषयांसोबतच पुढीलपैकी काही विषय (इलेक्टिव्ह) संबंधित विद्यार्थी त्याच्या आवड आणि कल ओळखून निवडू शकतो – अन्न आणि कृषी धोरण, जैवरसायनिक अभियांत्रिकी, दुग्ध पदार्थ प्रकिया अभियांत्रिकी, अन्न जैवतंत्रज्ञान, भारतीय वित्तीय संस्था, नॅनो टेक्नॉलॉजी, पोषण, अन्न पेये, अन्नपदार्थ निर्मिती यंत्रसामग्री डिझाइन, ताजी फळे आणि भाजीपाला उत्पादन व्यवस्थापन प्रक्रिया, अन्नप्रक्रिया उद्योगातील कचरा आणि उपवस्तुंचे व्यवस्थापन इत्यादी.
या अभ्यासक्रमात तंत्रज्ञान आणि व्यवस्थापन या दोन घटकांचा समावेश असल्याने, विद्यार्थी संबंधित उद्योगक्षेत्रात कोणतीही तांत्रिक आणि व्यवस्थापकीय जबाबदारी समर्थपणे सांभाळू शकतो.
करिअर संधी– हा अभ्यासक्रम केल्यावर पुढील करिअर संधी प्राप्त होतात- (१) प्रॉडक्ट डेव्हलपमेंट सायंटिस्ट, (२) सेन्सरी सायंटिस्ट, (३) फूड मायक्रोबायलॉजिस्ट, (४) फूड अॅनॅलिस्ट, (५) क्वालिटी कंट्रोल मॅनेजर, (६) फूड प्रोसेसिंग इंजिनीअर, (७) फूड रेग्युलेटरी इंजिनीअर, (८) फूड रेग्युलेटरी अफेअर्स स्पेशॅलिस्ट, (९) न्युट्रिशन स्पेशॅलिस्ट, (११) सप्लाय चेन, कोल्ड चेन लॉजिस्टिक्स स्पेशॅलिस्ट, (१२) फूड फरर्मेंटेशन स्पेशॅलिस्ट, (१३) फूड प्रोसेसिंग सेक्टर – स्नॅक फूड, डेअरी फूड, वायनरी, शितपये, प्राण्यांचे मास, (१४) फूड सर्विस सेक्टर – हेल्‍थ ॲण्ड वेलनेस सर्विस प्रोव्हायडर्स, फूड रेग्युलेशन, फूड रिटेलिंग, सप्लाय चेन, पोस्ट हार्वेस्ट, (१५) व्यवस्थापक, (१६) तंत्रोव्यवस्थापक, (१७) सल्लागार,
(२) एम.टेक- या स्पेशलायझेशनला प्रवेश घेऊ इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांना बी.ई/ बी.टेक मध्ये ६० टक्के गुण मिळणे आवश्यक आहे. स्पेशलायझेशनचे विषय- (अ) फूड सप्लाय चेन मॅनेजमेंट, (ब) फूड सेफ्टी आणि क्वालिटी मॅनेजमेंट. (क) फूड प्रोसेस इंजिनिअरिंग आणि मॅनेजमेंट, (ड) फूड टेक्नॉलॉजी आणि मॅनेजमेंट. (इ) फूड प्लँट ऑपरेशन्स आणि मॅनेजमेंट
प्रवेश प्रकिया– दोन पध्दतीने प्रवेश दिला जातो. (१) ग्रॅज्युएट ॲप्टिट्यूड टेस्ट फॉर इंजिनिअरिंग (गेट) (२) ज्या विद्यार्थ्यांनी गेट परीक्षा दिली नसेल, अशा विद्यार्थ्यांना संस्थेमार्फत घेण्यात येणारी चाळणी परीक्षा द्यावी लागते.
संपर्क – प्लॉट नंबर- ९७, सेक्टर-५६, एचएसआयआयडीसी इंडस्ट्रिअल इस्टेट कुंडली, जिल्हा सोनपत, हरयाणा – १३१०२८, दूरध्वनी – ०१३०-२२८११००, ई-मेल-info@niftem.ac.in आणि संकेतस्थळ- www.niftem.ac.in,
०००
(२) नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी आंत्र्प्रिन्युरशीप ॲण्ड मॅनेजमेंट, तंजावूर-
अभ्यासक्रम- बी.टेक इन फूड टेक्नॉलॉजी, अर्हता– १२वी विज्ञान शाखेत भौतिकशास्त्र ,रसायनशास्त्र आणि गणित या विषयात खुल्या आणि इतर मागासवर्ग संवर्गातील विद्यार्थ्यांना ७५ टक्के गुण मिळणे आवश्यक. अनुसूचित जाती आणि जमातीच्या उमेदवारांना ६५ टक्के गुण मिळायला हवेत. अभ्यासक्रमाला ७५ विद्यार्थ्यांना प्रवेश दिला जातो. कालावधी – ४ वर्षे.
निवड- जॉईंट एन्ट्रन्स टेस्ट (मेन) या परीक्षेतील गुणांवर आधारीत निवड केली जाते. जॉईंट सिट ॲलोकेशन ॲथॉरिटी / सेंट्रल सिट ॲलोकशन बोर्डामार्फत राबविली जाते. (https://josaa.nic.in/)
एम.टेक इन– (१) फूड प्रोसेस इंजिनिअरिंग, (२) फूड प्रोसेस टेक्नॉलॉजी, (३) फूड सेफ्टी ॲण्ड क्वालिटी ॲश्युरन्स. कालावधी -दोन वर्षे. निवड- संस्थेच्या चाळणी परीक्षेव्दारे किंवा गेट परीक्षेतील गुण
संपर्क – नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी आंत्र्प्रिन्युरशीप ॲण्ड मॅनेजमेंट पुदूकोट्टल रोड, तंजावूर- ६१३००५, तामिळनाडू, दूरध्वनी- ०४३६२–२२८१५५, ,ई-मेल- director@ niftem-t.ac.in,
संकेतस्थळ– niftem-t.ac.in
(३) इंस्टिट्यूट ऑफ केमिकल टेक्नॉलॉजी,मुंबई- अभ्यासक्रम– बी.टेक इन फूड इंजिनिअरिंग ॲण्ड टेक्नॉलॉजी. कालावधी- चार वर्षे. अर्हता-१२ वी विज्ञानशाखेत रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र आणि गणित या विषयांमध्ये ५० टक्के गुण. निवड- जेइइ मेन परीक्षा आणि एमएचसीइटी मधील गुण. या संस्थेतील ७० टक्के जागा महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी राखीव आहेत. या संस्थेने आता भूवनेश्वर आणि जालना येथे कॅम्पस सुरु केली आहेत.
संपर्क — नाथालाल पारेख मार्ग, माटुंगा मुंबई- ४०००१९ दूरध्वनी- ०२२- ३३६१११११, ई-मेल- admission@ictmumbai.edu.in, संकेतस्थळ- http://www.ictmumbai.edu.in
(४) लक्ष्मीनारायण इनोव्हेशन टेक्नॉलॉजीकल युनिव्हर्सिटी,नागपूर-अभ्यासक्रम- बी.टेक इन फूड टेक्नॉलॉजी
संपर्क – राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर युनिव्हर्सिटी, अमरावती, भारतनगरच्या विरुध्द दिशेला नागपूर, दूरध्वनी-०७१२-२५६११०७, ई-मेल- registrar@ litu.edu.in,संकेतस्थळ- litu.edu.in
सुरेश वांदिले