दूध: तंत्रज्ञान आणि व्यवसाय

दूध: तंत्रज्ञान आणि व्यवसाय

भारतामध्ये दुधाचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होते. त्यावर प्रकिया करुन विविध प्रकारच्या उत्पादनांची निर्मिती करणाऱ्या अनेक नामांकित संस्था आपल्या देशात उभ्या राहिल्या. यातील अनेक संस्थांनी उद्योगाचा दर्जा प्राप्त केला. अशा संस्थांना, संशोधन, दुग्धजन्य पदार्थांची निर्मिती प्रक्रिया ते विक्री, अशा विविध बाबींसाठी तंत्रज्ञ आणि संशोधकांची गरज भासते. या क्षेत्रासाठी उत्कृष्ठ गुणवत्ताप्राप्त मनुष्यबळाची निर्मिती, नॅशनल रिसर्च डेअरी इंस्टिट्यूट, ही संस्था करते. या संस्थेतील विविध अभ्यासक्रमांच्या प्रवेशासाठी, या विषयात रस असणाऱ्या महाराष्ट्रीय विद्यार्थ्यांनी, यंदा प्रयत्न करायला हवे. पदवी- पदव्युत्तर पदवी- पीएचडी अशा विविध पातळयांवरील येथील अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांना करिअरच्या संधी मिळवून देतात.

बी.टेक इन डेअरी टेक्नॉलॉजी-

 या अभ्यासक्रमात दूध उत्पादन, गुणवत्ता नियंत्रण आणि प्रकियेच्या अनुषंगाने सैध्दांतिक आणि प्रात्यक्षिक ज्ञान प्रदान केले जाते. दुग्धजन्य पदार्थांच्या निर्मितीसाठी वापरण्यात येणाऱ्या उपकरणांचे नियंत्रण, दुरुस्ती आणि देखभाल या अभियांत्रिकी बाजूही शिकवल्या जातात. अभ्यासक्रमाचा कालावधी – चार वर्षे किंवा आठ सत्रे. सातव्या आणि आठव्या सत्रात विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष दुग्धप्रकिया सयंत्रावर काम करावे लागते. या कालावधीत अशा सयंत्रांचे कार्यान्वयन आणि व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षण दिले जाते.

प्रवेश अर्हता– भौतिकशास्त्र, गणित, रसायनशास्त्र आणि इंग्रजी या विषयांसह १२ वी विज्ञान परीक्षेत किमान ५० टक्के गुण मिळणे आवश्यक. अनुसूचित जाती, जमाती आणि दिव्यांग संवर्गासाठी गुणांमध्ये १० टक्क्यांची सूट. या अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी सीयुइटी-युजी (कॉमन युनिव्हर्सिटी एन्ट्रन्स टेस्ट- अंडर ग्रॅज्युएट) या चाळणी परीक्षेचे गुण ग्राह्य धरेल जातात. केंद्र सरकारच्या नियमानुसार वेगेवगळया संवर्गासाठी जागा राखीव ठेवल्या जातात. या जागा रिक्त राहिल्यास त्या खुल्या संवर्गातील विद्यार्थ्यांना दिल्या जातात. वयोमर्यादा -३१ जुलै रोजी १७ वर्षे ते २३ वर्षे असावे.

संस्थेचे महत्व

भारतीय कृषी अनुसंधान (इंडियन काउंसिल ऑफ ॲग्रिकल्चरल रिसर्च) या संस्थेच्या अंतर्गत कार्यरत असणारी, ही संस्था आपल्या देशातील दुध आणि दुग्ध तंत्रज्ञान विषायातील शिक्षण, प्रशिक्षण देणारी आणि संशोधनास चालना देणारी सर्वात महत्वाची संस्था होय. भारताच्या दुग्धव्यवसाय क्षेत्राच्या विकास आणि वाढीत या संस्थेने बजावलेली भूमिका फार मोठी आहे. या संस्थेने दुग्ध व्यवसायाशी निगडित विविध पैलुंवर प्राधान्याने लक्ष पुरवले आहे. या संस्थेला १९८९ साली डिम्ड युनिव्हर्सटीचा दर्जा देण्यात आला. दुग्ध तंत्रज्ञान व्यवसायात शिक्षण – प्रशिक्षण देणारी ही आशिया खंडातील सर्वोच्च दर्जाची संस्था समजली जाते. अध्यापन आणि दुग्धजन्य व्यवसाय/ उद्योगासाठी लागणाऱ्या उच्च प्रशिक्षित मनुष्यबळाचा पुरवठा या संस्थेने सातत्याने केला आहे.

सुसज्ज प्रयोगशाळा

कर्नाल येथील या संस्थेच्या कॅम्पस परिसरात अत्याधुनिक यंत्रसामग्री, उपकरणे यांसह सुसज्ज अशी प्रयोगशाळा उभारण्यात आली आहे. या संस्थेचे कॅम्पस ५६० एकराच्या परिसरात वसले आहे. या ठिकाणी  दुधाळ जनावरांचे दूध काढणारी अत्याधुनिक यंत्रणा (मिल्क पार्लर) उभारण्यात आली आहे. जनावरांचे निवास/आसरा व्यवस्थापन, जनावरांच्या अधिक दर्जेदार प्रजाती निर्मिती प्रकल्पांवर येथे काम केले जाते. या ठिकाणी दुग्ध विषयक सर्व आधुनिक विषय-घटकांवर सखोल संशोधन केले जाते.

पदव्युत्तर पदवी अभ्यासक्रम- संस्थेच्या कर्नाल, बेंगळुरु आणि कल्याणी येथील कॅम्पसमध्ये, डेअरी टेक्नॉलॉजी, डेअरी इकॉनॉमिक्स, डेअरी इंजिनीअरिंग ॲनिमल न्युट्रिशन अशासारख्या विविध विषयांमध्ये पदव्युत्तर पदवी अभ्यासक्रम करता येतात.

शिष्यवृत्ती-

(१) पदवी अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेतलेल्या विद्यार्थ्यांना दरमहा १ हजार रुपये शिष्यवृत्ती दिली जाते. याशिवाय डेअरी उद्योगांकडूही काही शिष्यवृत्ती दिल्या जातात.

(२) पदव्युत्तर पदवी अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेतलेल्या विद्यार्थ्यांना दरमहा ७५६० रुपयांची शिष्यवृत्ती दिली जाते.

(३) या संस्थेत पीएचडीसाठी नाव नोंदवलेल्या विद्यार्थ्यांना दरमहा १०,५०० रुपये शिष्यवृत्ती दिली जाते.

डेअरी तंत्रज्ञान अभ्यासक्रम केलेल्या विद्यार्थ्यांना दुग्ध प्रकिया, साठवणूक (स्टोअरेज), पॅकेजिंग, वाहतूक आणि वितरण अशा बाबींच्या संनियंत्रणाचे कार्य करावे लागते. दुधाची नासाडी कमी करणे, दुधाचा टिकावूपणा वाढवणे, दुधाचा दर्जा वाढवून ते अधिक आरोग्यदायी व सुरक्षित होईल याकडे लक्ष पुरवणे, दुध आणि दुग्धजन्य पदार्थांचा सुयोग्य वापर होण्यासाठी रासायनिक भौतिक आणि अर्थशास्त्रीय  सूत्राचा वापर करणे, याबाबींकडे या तज्ज्ञास लक्ष पुरवावे लागते. सध्या भारतात ४०० हून अधिक दुग्धजन्य प्रकिया संयंत्रे कार्यरत असल्याने, या क्षेत्रातील तज्ज्ञ मनुष्यबळास चांगल्या करिअर संधी मिळू शकतात.

करिअर संधी-  हा अभ्यासक्रम केल्यावर सर्वसाधारणत: पुढील करिअर संधी मिळू शकतात- (१) डेअरी प्लँट मॅनेजर, (२) डेअरी प्रॉडक्शन सुपरवायझर, (३) क्वालिटी कंट्रोल ॲनॅलिस्ट, (४) डेअरी प्रॉडक्ट डेव्हलपमेंट स्पेशॅलिस्ट, (५) डेअरी सायंटिस्ट, (६) डेअरी कंसल्टंट, (७) डेअरी इक्विपमेंट ॲण्ड मशिनरी सप्लायर, (८) डेअरी फार्म मॅनेजर, (९) फूड सेफ्टी ॲण्ड रेग्युलेटरी कॅम्प्लायन्स ऑफिसर. स्वयंरोजगारही करता येतो.

संपर्क- https://ndri.res.in, दूरध्वनी-०१८४-२२५९००६, jda.ndri@car.gov.in

०००

महाराष्ट्रातील संस्था

महाराष्ट्रामध्ये उद्गीर आणि वरुड या ठिकाणी ठिकाणी शासकीय दुग्ध तंत्रज्ञान महाविद्यालये आहेत. ही महाविद्यालये महाराष्ट्र पशु  आणि मत्स्य विज्ञान विद्यापीठाच्या अंतर्गत कार्यरत आहेत. या दोन्ही ठिकाणी, बी.टेक– डेअरी टेक्नॉलॉजी, हा चार वर्षे कालावधीचा अभ्यासक्रम करता येतो. दोन्ही संस्थेत प्रशिक्षित मनुष्यबळ आणि उत्तम प्रयोगशाळा उपलब्ध आहेत.

अर्हता- भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, गणित, इंग्रजी या विषयांसह १२ वी परीक्षेत किमान ५० टक्के गुण (खुला संवर्ग) आणि ४५ टक्के गुण (राखीव संवर्ग) मिळवणे आवश्यक. एमचटी-सीइटी परीक्षेतील गुणांच्या आधारावर या अभ्यासक्रमांना प्रवेश दिला जातो.

काय शिकाल?

या अभ्यासक्रमात (१) डेअरी टेक्नॉलॉजी, (२) डेअरी इंजिनीअरिंग, (३) डेअरी बिझिनेस मॅनेजमेंट, (४) डेअरी मायक्रोबॉयलॉजी, (५) डेअरी केमेस्ट्री, (६) ट्रॅडिशनल इंडियन मिल्क प्रॉडक्ट, (७) आइसक्रीम ॲण्ड फ्रोजन डेझर्ट, (८) पॅकेजिंग ऑफ डेअरी प्राडक्ट्स, (९) डेअरी प्लँट मॅनेजमेंट, (१०) फूड टेक्नॉलॉजी, (११) डेअरी मशिन डिझाइन, (१३) मिल्क प्रॉडक्शन मॅनेजमेंट ॲण्ड डेअरी डेव्हलपमेंट, (१४) मार्केटिंग मॅनेजमेंट, (१५) फायनांशिअल मॅनेजमेंट, (१६) बायप्रॉडक्ट टेक्नॉलॉजी, (१७) फॅटरिच डेअरी प्रॉडक्ट्स, (१८) चिज टेक्नॉलॉजी, (१९) मार्केट मिल्क आदी या विषय घटक शिकता येतात.

संपर्क- (१) कॉलेज ऑफ डेअरी टेक्नॉलॉजी वरुड (पुसद) (पोस्ट मोहा, पुसद- ४४५२०४, दूरध्वनी-०७२३३-२४८६९६, संकेतस्थळ-

cdtwarudmafsu.ac.in, ईमेल-addtcwarud@gmail.com), (२)  कॉलेज ऑफ डेअरी टेक्नॉलॉजी- उद्गीर, जिल्हा- लातूर (संपर्क- वेटर्नरी उपकेंद्र, उदगीर- ४१३५७, दूरध्वनी- ०२३८५-२५४७५४, संकेतस्‍थळ- cdtudgmafsu.ac.in)

०००

कृषी निर्यात व्यवस्थापक

कृषीक्षेत्रावर आधारित उद्योग आणि व्यवसायांना भारत सरकारमार्फत प्रोत्साहित केले जाते. या क्षेत्रातील निर्यात वाढीवरही लक्ष केंद्रित केले जाते. निर्यातक्षम कृषी उद्योगांना, उत्कृष्ठ दर्जाच्या व्यावसायिक नेतृत्वाची गरज भासते. ही गरज भागवण्याचे काम, पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन ॲग्रिकल्चर एर्क्स्पोट ॲण्ड बिझिनेस मॅनेजमेंट, हा अभ्यासक्रम करतो. हा अभ्यासक्रम, इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ प्लँटेशन मॅनेजमेंट, या संस्थेने सुरु केला आहे. ही संस्था भारत सरकारच्या वाणिज्य आणि उद्योग मंत्रालयाने स्थापन केली आहे.

या अभ्यासक्रमात, कृषीव्यवसाय निर्यातीसाठी आवश्यक घटकांचे दर्जेदार शिक्षण प्रदान केले जाते. अभ्यासक्रमाचा कालावधी दोन वर्षे. या मध्ये १२ आठवड्यांच्या उन्हाळी इंटर्नशीपचा समावेश आहे. शैक्षणिक आदानप्रदान योजनेंतर्गत, सहयोगी परदेशी शैक्षणिक संस्थांमध्ये अध्ययनाचीही संधी दिली जाते.

अर्हता- कोणत्याही विषयातील पदवी (खुला संवर्ग ५० टक्के आणि राखीव संवर्ग ४५ टक्के.) कृषी व तत्सम विषयातील (उदा- उद्यानविद्या, वानिकी), पदवीधरांना प्राधान्य दिले जाते. प्रारंभिक चाळणीसाठी कॅट/ मॅट/ सीमॅट/ एटीएमए परीक्षेतील वैध गुण ग्राह्य धरले जातात. अर्ज केलेल्या विद्यार्थ्यांना, प्रोफेशनल ॲप्टिट्यूड टेस्ट द्यावी लागते. या अभ्यासक्रमाला अर्ज करण्याची शेवटची तारीख ३१ मे २०२५ आहे.

गोदरेज ॲग्रोव्हेट, मायंत्रा, महिको, टाटा कॉफी, मिल्की मिस्ट, अदानी विल्मर, आयसीआयसीआय बँक, एचडीएफसी बँक इत्यादी कंपन्यांमध्ये विद्यार्थ्यांना प्लेसमेंट मिळाले आहे.

संपर्क – https://iipmb.edu.in, ईमेल-admissions@iipmb.edu.in

 सुरेश वांदिले