भारतासाठी “प्रयास”
भारत सरकारच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभागामार्फत, नॅशनल इनिशिएटिव्ह फॉर डेव्हलपिंग ॲण्ड हार्नेसिंग इनोव्हेशन (National Initiative for Developing and Harnessing Innovations-निधी) आणि प्रमोटिंग ॲण्ड ॲक्लेरेटिंग यंग ॲण्ड ॲस्पायरिंग टेक्नॉलॉजी आंत्रप्रिन्युरर्स (PRomoting and Accelerating Young and ASpiring technology entrepreneurs – प्रयास) ही योजना राबवण्यात येते.
विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात नावीन्यपूर्ण संकल्पनांना प्रोत्साहन देण्यासाठी केंद्रशासनामार्फत ही योजना कार्यान्वित करण्यात आली आहे. भारत सरकार अशा संकल्पनांना प्रत्यक्ष साकारता यावे म्हणून, केंद्रिय संशोधन आणि विकास संस्था किंवा प्रयोगशाळा, संबंधितांना उपलब्ध करुन देते. त्याचबरोबर अशा संकल्पनांच्या वाणिज्यकरणासाठी साहाय्य करते. या योजनेंतर्गंत, नवसंकल्पना, प्रत्यक्ष प्रोटोटाइप (प्रारुप किंवा नमुना) स्वरुपात येण्यासाठी १० लाख रुपयांचे अर्थ साहाय्य केले जाते. कामकाज करण्यासाठी जागा उपलब्ध करुन दिली जाते. मेंटॉरशीप म्हणजेच प्रेरकांचीही सुविधा उपलब्ध करुन दिली जाते.
विशेषत: नॅशनल सायन्स ॲण्ड टेक्नॉलॉजी आंत्रप्रिन्युरशीप डेव्हलपमेंट बोर्ड (एनएसटीइडीबी) मार्फत प्रोत्साहित करण्यात आलेल्या, सायन्स ॲण्ड टेक्नॉलॉजी आंत्रप्रिन्युरशीप पार्क (स्टेप) आणि टेक्नॉलॉजी बिझिनेस इनक्युबेटर्स (टीबीइ) यांनी विकसित केलेल्या संकल्पनांना प्राधान्य दिले जाते. तथापि स्टेप आणि टीबीइ यांचे मुख्य ध्येय्य हे वाणिज्यिक उपक्रमांसाठी नावीन्यूर्ण संकल्पना आणि तंत्रज्ञान यांचा शोध घेणे हा आहे. हा शोध घेताना सध्या अस्तित्वात आणि उपलब्ध असलेले ज्ञान, तंत्रज्ञान आणि पायाभूत सुविधांचा उपयोग करुन विकसित केलेल्या संकल्पनांना उत्तेजन दिले जाते. या सुविधा शैक्षणिक, तांत्रिक, व्यवस्थापन संस्था किंवा तंत्रज्ञान आणि संशोधन पार्क राहू शकतात. अशा संकल्पनांना प्रारंभी प्रोटोटाइपमध्ये आणायचे असते. त्यासाठी निधीची गरज भासू शकते. या तांत्रिक संकल्पना, प्रत्यक्ष एखाद्या उत्पादनाच्या स्वरुपात विकसित करुन उद्योजकतेला उत्तेजन दिले जाते.
आत्मनिर्भर भारत मिशन, अंतर्गत स्वदेशी तंत्रज्ञानावर आधारित विविध उत्पादनांच्या विकासावर सर्वाधिक लक्ष केंद्रित केले जाते.
“प्रयास” चा मुख्य उद्देश, हा तरुण नवसंकल्पाकार तंत्रज्ञ किंवा उदयोन्मुख व्यावसायिकला उत्तेजन आणि प्रोत्साहन देणे हा आहे. अपयशाची भीती किंवा अपयशाची अजिबात चिंता न करता, आपल्या संकल्पनांवर काम करण्यासाठी हे साहाय्य उपयुक्त ठरते. यामुळे, संपूर्ण लक्ष या उत्पादनाच्या विकासावर केंद्रित करु शकतात. अशा पध्दतीने विकसित उत्पादनाच्या वाणिज्यिक कार्यासाठी इनक्युबेटकर्सकडे धाडू शकतात. यासाठी “प्रयास” योजनेंतर्गत इनक्युबेटर्सची निवड, प्रोग्रॅम मॅनेजमेंट युनिटव्दारे केली जाते. हे इनक्युबेटर्स, प्रयास केंद्र म्हणून कार्य करतात.
महाराष्ट्रात प्रयाससाठीची केंद्रे पुढील प्रमाणे आहेत. (अ) मुंबई- (१) साइन (sine)- सोसायटी फॉर इनोव्हेशन ॲण्ड एन्टरप्रायझेस) आयआयटी मुंबई, (२) आरआयआयडीएल (रिसर्च इनोव्हेशन इनक्युबेशन डिझाइन लॅब), (३) सोमय्या युनिव्हर्सिटी, (४) सरदार पटेल इंस्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलाजी मुंबई- बिझिनेस इनक्युबेशन , (ब) पुणे- (१) सायंस ॲण्ड टेक्नॉलॉजी पार्क, (२) आंत्रप्रिन्युरशीप डेव्हलपमेंट सेंटर-व्हेंच्युर सेंटर, (३) सीओईपी- भाऊ इंस्टिट्यूट ऑफ इनोव्हेशन आंत्रप्रिन्युरशीप ॲण्ड लिडरशीप
संपर्क- प्रोग्रॅम मॅनेजमेंट युनिट, सोसायटी फॉर इनोव्हेशन ॲण्ड आंत्रप्रिन्युरशीप, आयआयटी मुंबई- ४०००७६, संकेतस्थळ- https://www.nidhi-prayas.org, ईमेल- nidhiprayas@sineiitb.org, दूरध्वनी-०२२-२५७६७०१६
०००
उद्योजकीय कार्यशाळा
नवउद्योजकांच्या साहाय्यासाठी सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योजकता मंत्रालयामार्फत, प्रधानमंत्री रोजगार निर्मिती योजनेच्या लाभार्थ्यांना उपयुक्त ठरतील, अशा उद्योजकीय ऑनलाइन कार्यशाळा (वेबिनार), नियमितपणे आयोजित केल्या जातात. त्यासाठी खादी ग्रामोद्योग विभागाचे साहाय्य घेतले जाते. तरुणतरुणींना रोजगार आणि स्वयंरोजगाराच्या संधी उपलब्ध व्हाव्यात, या अनुषंगाने या कार्यशाळांचे आयोजन केले जाते.
या कार्यशाळांना, तज्ज्ञ प्रशिक्षक आणि उद्योगक्षेत्रात प्रत्यक्ष कार्यरत व्यक्तींकडून मार्गदर्शन केले जाते. या कार्यशाळांमध्ये संबंधित उद्योगास आवश्यक असणारे तंत्रज्ञान, कार्यप्रणाली, प्रकिया, बाजारपेठीय संधी, याविषयी विस्तृत माहिती दिली जाते. पहिल्या पिढीतील उद्योजकांना, सक्षमतेने कार्यरत होण्यासाठी या कार्यशाळा उपयुक्त ठरतात.
या कार्यशाळांमध्ये पुढील सहा बाबींवर भर दिला जातो- (१) औद्योगिक क्षेत्राच्या तांत्रिक बाबी- संबंधित उद्योग प्रकियेसाठी आवश्यक अत्याधुनिक ज्ञान, यंत्रसामग्री, कच्चामाल याविषयीची माहिती दिली जाते. ही माहिती नवउद्योजकांना, त्यांची व्युहनीती तयार करण्यासाठी उपयुक्त ठरु शकते. (२) व्यवसाय प्रारुप – स्वत:चा व्यवसाय /उद्योग सुरु करण्यासाठी उपयुक्त ठरु शकेल असे व्यावसायिक प्रारुप आणि त्यांच्या प्रभावाची माहिती करुन दिली जाते. या माहितीचा उपयोग व्यवसायाची पायाभरणी करण्यासाठी होतो. (३) थेट संवाद- स्वत:च्या उद्योजकीय/व्यावसायिक समस्यांच्या निराकरणाबाबत उद्योग/व्यवसायातील तज्ज्ञांसोबत थेट संवाद साधता येतो. (४) शासकीय योजना- संबंधित उद्योग उभारणीसाठी उपयुक्त ठरतील अशा, शासकीय योजना, अनुदान, साहाय्य, धोरणे, निर्णय यांची माहिती दिली जाते. (५) भांडवल मार्गदर्शन– उद्योग/व्यवसाय किंवा स्टार्टअप सुरु करण्यासाठी लागणाऱ्या भांडवलाची उभारणी करण्यासाठी उपयुक्त ठरु शकणाऱ्या स्त्रोतांविषयी सांगितले जाते.(६) संपर्कसाखळी- उद्‌योगाचा ब्रँड (मुद्रा) स्थापित करण्यासाठी, संपर्कसाखळी तयार करता येते. या कार्यशाळेच्या माध्यमातून इतर उद्योजक, मार्गदर्शक आणि सल्लागार, गुंतवणुकदार, भविष्यकालीन पुरवठादार यांच्यासोबत तयार केलेली संपर्कसाखळी उपयुक्त ठरते.
या कार्यशाळा सकाळी ११ ते दुपारी एक या कालावधीत आयोजित केल्या जातील. या कार्यशाळेसाठी कोणतेही शुल्क नाही. मात्र, इच्छुकांना https://www.udyami.org.in/workshop या संपर्क साखळीवर जाऊन नोंदणी करावी लागेल. नोंदणीची प्रकिया सोपी असून केवळ नाव, ईमेल आणि भ्रमणध्वनीची नोंद करुन अर्ज सादर करावा लागतो.
००००
आयटी इनक्युबेटर
आधुनिक तंत्रज्ञान आणि ज्ञानावर आधारित उद्योगांच्या विकासासाठी, नव्या संकल्पनांची गरज असते. अशा संकल्पना ज्या संशोधक/व्यक्तींकडून मांडल्या जातात, त्यांना विशिष्ट स्वरुपाच्या साहाय्याची गरज भासते. ही गरज भागवण्यासाठी, “आयटी इनक्युबेटर” हा पायाभूत सुविधा पुरवणारा प्रकल्प, नॅशनल स्माल इंडस्ट्री कॉर्पोरेशन (एनएसआयसी) मार्फत राबवला जातो. याव्दारे नवउद्यमींच्या नावीन्यपूर्ण संकल्पनांना मूर्त स्वरुपात आणण्यासाठी साहाय्य केले जाते. त्यासाठी लागणारे भांडवल आकर्षित करण्यासाठी, या साहाय्याचा उपयोग होतो.
उद्दिष्ट्ये
(१) पहिल्या पिढीच्या उद्योजकांना उपयुक्त ठरेल, अशा माहिती, संवादसंप्रेषण आणि तंत्रज्ञानक्षेत्रात, शास्वत स्वरुपाच्या उद्योजकतेचा विकास करणे, (२) व्यवसायामध्ये रुपांतरित होऊ शकेल, अशा नावीन्यपूर्ण संकल्पनांना प्रोत्साहन देणे, (३) व्यावसायिक स्वरुपाचे यश मिळवू शकेल, अशा संशोधन आणि विकास प्रकल्पांना प्रोत्साहन आणि चालना देणे, (४) एनएसआयसीच्या तज्ज्ञतेचा वापर करुन स्टार्टअप्सना यशस्वी लघु उद्योगात रुपांतरीत करणे, (४) उद्योजक आणि संशोधन व विकासकार्यात संपर्कंसाखळी म्हणून कार्य करणे.
सुविधा आणि साहाय्य
(१) संगणकीय हार्डवेअर सुविधा, सॉफ्टवेअर संग्रहालय, इंटरनेट आणि व्यवसाय केंद्राच्या सुविधेसह सुसज्ज अशी इमारत, (२) प्राथमिक स्तरावरील समुपदेशन/ प्रशिक्षण सुविधा, व्यवसाय नियोजन आराखडा अधिक सक्षम करण्याची सुविधा, विशेष प्रशिक्षण, मार्गदर्शन आणि सल्ल्याची सुविधा, बाजाराची (मार्केट) ओळख, (३) प्रगत स्तरावरील बीज भांडवल सुविधा, व्हेंच्युर (व्यवसाय सुरु करण्यासाठी किंवा नवोपक्रमाला मूर्त स्वरुप देण्यासाठीचे प्रारंभीचे अर्थसाहाय्य) भांडवल, बाजार सर्वेक्षण, कायदेशीर बाबींसाठी साहाय्य, दस्तावैजिकरणासाठी साहाय्य, (४) व्यवसाय भागिदारांचा शोध, तंत्रज्ञानाचे हस्तांतरण, उद्योग सुरु करण्यासाठी कायदेशीर आणि वैधानिक साहाय्य.
अर्ज कोण करु शकतात?
(१) प्रशिक्षणाची गरज असलेले विद्‌यार्थी किंवा स्टार्टअपचे संभाव्य कर्मचारी, (२) उद्योजक होऊ इच्छिणाऱ्या किंवा नवीन उद्योग स्थापन करणाऱ्या व्यक्ती, (३) नजिकच्या विद्यापीठांमधील संशोधकांचा समूह, (या समुहासोबत सहभागिदार असलेल्या उद्योजकाने संशोधनासाठी काही प्रमाणात वित्तीय साहाय्य केले असते. या संशोधकांमार्फत, भागिदार उद्योजकाच्या गरजेनुसार, वस्तूचा विकास केला जातो.) (४) उद्योगांमध्ये विश्वासहार्यता कमावून आता, स्वत: एखादी वस्तू किंवा उत्पादनाचा विकास करु इच्छिणाऱ्या व्यक्ती,
(५) स्टार्टअप आणि संशोधकांना अर्थसाहाय्य करण्याचे आश्वासन देणारे गुंतवणूकदार, (६) इनक्युबेटरमधील संशोधक किंवा स्टार्टअपसोबत भागिदारी करु इच्छिणारे क्लायंट आणि विक्री प्रतिनिधी. (७) इनक्युबेटरमधील संशोधक/स्टार्टअप्सना, काही अटीशर्तींसह स्वत:कडील ज्ञान आणि कौशल्य देऊ इच्छिणारे विद्यापीठे, उद्योजक आणि खाजगी प्रशिक्षण संस्था.
संपर्क- प्रोजेक्ट मॅनेजर, एनएसआयसी- टीबीआय ओखला, एनटीएससी प्रिमायसेस, ओखला इंडस्ट्रिअल एरिआ, न्यू दिल्ली- ११००२०, दूरध्वनी- ०११-२६९२६५१३ ईमेल- itincubator@nsic.co.in
सुरेश वांदिले